Του ΗΛΙΑ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
- «Γη πιστόν, θάλασσα άπιστον κέρδος»
(Πιττακός ο Μυτιληναίος)
- «Παίνευε τη θάλασσα αλλά περπάτα στην ξηρά»
(Παροιμία)
Κοινή είναι η πεποίθηση πως για να αισθανθείς πληρέστερα το βαθύτερο νόημα της ζωής και να ερμηνεύσεις ορθότερα τον ανθρώπινο πολιτισμό πρέπει να καταγράψεις τις αντιθέσεις και τις συγκρούσεις που διέπουν τη βαθύτερη δομή τους. Αυτές οι αντιθέσεις και συγκρούσεις δεν ανιχνεύονται μόνον στην καθημερινότητα των ανθρώπων, αλλά και στις σημαντικότερες επιλογές τους (οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές, κοινωνικές…).
Ζεύγη αντιθέσεων θα μπορούσαμε να καταγράψουμε πολλά και από όλο το φάσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, όπως: Ύλη – Πνεύμα, Ημέρα – Νύχτα, Πρόοδος – Συντήρηση, Τραγικό – Κωμικό, Πράσινοι – Βένετοι, Άπειρο – Πεπειραμένο, Αιτιοκρατία – Τυχαιότητα… Ένα άλλο ζεύγος αντιθέσεων – όχι και τόσο σύγχρονο – είναι κι αυτό μεταξύ των ανθρώπων της θάλασσας και του βουνού.
Θαλασσινοί vs Βουνίσιοι
Είναι γνωστές οι ερμηνευτικές και ιδεολογικές αντιθέσεις ανάμεσα σε αυτούς που πιστεύουν πως η θάλασσα προσδιορίζει καταλυτικά την πρόοδο και τον πολιτισμό μιας χώρας και σε όσους αρνούνται την απολυτότητα αυτής της άποψης. Αντίθετα, οι θεωρητικοί και οι υπέρμαχοι του βουνού διατείνονται πως η μορφολογία του εδάφους και ιδιαίτερα τα βουνά καθόρισαν σημαντικά την επιβίωση μιας χώρας ως ελεύθερης κρατικής οντότητας. Πολλές φορές αυτή η αντίθεση αποτέλεσε εστία έντονων συζητήσεων για την ανωτερότητα μεταξύ «θαλασσινών» και «βουνίσιων» ή «ορεσίβιων».
Πολλές φορές αυτή η διαμάχη ξέφευγε από το πλαίσιο ενός ανθρώπινου πειράγματος μεταξύ αυτών των ανθρώπων και οδηγούσε σε πιο βίαιες φραστικές ή ιδεολογικές αντιπαραθέσεις. Ωστόσο ερευνώντας βαθύτερα αυτήν την διαμάχη και λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους του θέματος (ιστορικές, ψυχολογικές, κοινωνιολογικές…) μπορούμε να οδηγηθούμε σε διαπιστώσεις που μπορούν να εξηγήσουν πολλά γεγονότα ή φαινόμενα της τοπικής, εθνικής ή παγκόσμιας ιστορίας.
Ο ρόλος της θάλασσας
«Μέγα το της θαλάσσης κράτος»
(Περικλής)
Πολλοί ιστορικοί στην αδυναμία τους – ελλείψει ιστορικών στοιχείων – να εξηγήσουν την παρακμή ή εξαφάνιση κάποιων πολιτισμών την απέδωσαν στη δράση των αποκαλούμενων «λαών της θάλασσας» κατά τον 13ο-12ο αιώνα π.Χ. Η παρουσία και η δράση τους προσδιορίζεται χρονικά κατά τους αιώνες αυτούς και τοπικά στο χώρο της ανατολικής μεσογείου. Θύμα οι πολιτισμοί αυτών των χωρών και ιδιαίτερα της Αιγύπτου. Είναι η πρώτη ιστορική αναφορά στο ρόλο κάποιου λαού της θάλασσας στην παγκόσμια ιστορία.
Ίσως η πιο εμβληματική φράση – θέση για το ρόλο της θάλασσας και της ναυτικής δύναμης να είναι αυτή του Περικλή αφού ιστορικά δικαιώθηκε από τα ίδια τα γεγονότα. Χώρες και πόλεις που κατείχαν ισχυρή ναυτική δύναμη κυριάρχησαν οικονομικά και στρατιωτικά. Ο Περικλής στον Επιτάφιό του επαίρεται πως οι Αθηναίοι απολαμβάνουν τα αγαθά όλου του κόσμου λόγω του μεγέθους της δύναμης της πόλης και ιδιαίτερα της ναυτικής «εκ πάσης γης τα πάντα».
Εξάλλου να μην ξεχνάμε πως ο Πελοποννησιακός πόλεμος (431-404 π.Χ.) μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης ήταν στην ουσία ένας πόλεμος μεταξύ της ναυτικής δύναμης της Αθήνας και της χερσαίας υπεροχής της Σπάρτης. Η Αθήνα έχασε τον πόλεμο, όταν έχασε την κυριαρχία στη θάλασσα.
Ο Μινωικός πολιτισμός επιτεύχθηκε χάρη στη «Μινωική θαλασσοκρατία», όπως και η επιρροή της Βενετίας πολύ αργότερα. Στις μέρες μας χώρες και πόλεις με ανεπτυγμένα εμπορικά λιμάνια (π.χ. Ρότερνταμ, Σανγκάη, Σιγκαπούρη, Busan…) κατέχουν και το αντίστοιχο μερίδιο του οικονομικού πλούτου στον κόσμο. Το γεγονός αυτό αιτιολογεί και τις ανομολόγητες προθέσεις κάθε χώρας να έχει πρόσβαση στο θαλάσσιο χώρο…
Οι ναυμαχίες
Το ρόλο της θάλασσας στην παγκόσμια ιστορία επικυρώνουν και εκείνα τα πολεμικά γεγονότα – ναυμαχίες που έκριναν την τύχη πολλών πολέμων αλλά και πολλών χωρών – κρατών. Είναι εκείνες οι ναυμαχίες (νίκες και ήττες) που εμπλουτίζουν τα επιχειρήματα εκείνων που θεωρούν πως η θάλασσα προσδίδει πλεονεκτήματα σε όποιον την κυριαρχεί.
Ναυμαχίες που έκριναν την πορεία του κόσμου είναι πολλές. Μεταξύ αυτών δεσπόζουσα θέση κατέχει η ναυμαχία της Σαλαμίνας (480π.Χ., νίκη των Ελλήνων εναντίον των Περσών), η ναυμαχία στο Άκτιο (31π.Χ.) μεταξύ του Οκταβιανού και του Μάρκου Αυρήλιου και της Κλεοπάτρας που έκρινε και την τύχη της ηγεσίας του Ρωμαϊκού κράτους. Στην ομάδα των ιστορικών ναυμαχιών συγκαταλέγεται κι αυτή της Ναυπάκτου το 1.571μ.Χ. μεταξύ του στόλου της χριστιανικής Ευρώπης και του Οθωμανικού. Νικητής ο Χριστιανικός στόλος με πολλά θύματα αφού έγινε ο υγρός τάφος για 25.000.
Για πολλούς η ανεξαρτησία των Ελλήνων οφείλεται στη ναυμαχία του Ναβαρίνου το 1827 με την πανωλεθρία του Τουρκοαιγυπτιακού στόλου από τον ενωμένο στόλο των τριών μεγάλων δυνάμεων (Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία). Στη νεότερη ιστορία η επίθεση στο Περλ Χάρμπορ (7/12/1941) και η απόβαση στη Νορμανδία (6/6/1944) έκριναν πολλά για τον νικητή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Θάλασσα και Λογοτεχνία
- «Η θάλασσα είναι σαν τον έρωτα/ μπαίνεις και δεν ξέρεις αν θα βγεις»
(«Η θάλασσα», Ντίνος Χριστιανόπουλος)
- «Να σ’ αγναντεύω, θάλασσα,/ να μη χορταίνω απ’ το βουνό ψηλά/ στρωτή και καταγάλανη και μέσα να/ πλουταίνω/ απ’ τα μαλάματά σου τα πολλά»
(Κ. Βάρναλης)
Η θάλασσα κατέχει σημαντικό μερίδιο στην ελληνική – ιδιαίτερα στην ποίηση – λογοτεχνία και στην παγκόσμια. Άλλοτε προβάλλεται ως ειδυλλιακός χώρος (ηρεμία…) κι άλλοτε ως χώρος όπου δοκιμάζεται η δύναμη, η αντοχή και η αποφασιστικότητα του ανθρώπου. Ο Ν. Καββαδίας και ο Α. Καρκαβίτσας πολιτογραφήθηκαν ως εκφραστές – υμνητές του υγρού στοιχείου, της θάλασσας. Στην παγκόσμια λογοτεχνία τα έργα «Ο Γέρος και η θάλασσα» του Χέμινγουέϊ, και το «Μόμπι Ντικ ή Φάλαινα» του Melville Herman αποτελούν ίσως τα πιο εμβληματικά λογοτεχνικά κείμενα.
Ο ρόλος των Βουνών
- «Τα θεμέλιά μου στα βουνά/ και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο/ τους/ και πάνω τους η μνήμη καίει/ άκαυτη βάτος»
(«Άξιον εστί», Ελύτης)
- «Από την κορυφή του βουνού μπορείτε να δείτε καλύτερα πόσο ασήμαντα είναι όλα όσα βρίσκονται παρακάτω… Από το ύψος του βουνού, βλέπετε πόσο απέραντος είναι ο κόσμος και πόσο μεγάλοι είναι οι ορίζοντες»
(Πάολο Κοέλιο)
Οι μελετητές της ανθρώπινης ψυχολογίας αλλά και της ιστορίας των χωρών επισημαίνουν τον σημαίνοντα ρόλο του βουνού τόσο στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα όσο και της ιστορικής πορείας των χωρών. Θεωρούν, δηλαδή, πως το βουνό διαμορφώνει ανθρώπους με αγωνιστικό φρόνημα και εξασφαλίζει τις βασικές προϋποθέσεις για την ελευθερία κάποιων τόπων απρόσιτων για τους εχθρούς. Κατά τη λαϊκή παράδοση τα βουνά δεν στάθηκαν μόνο ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης και σύμβολο υψηλών ιδανικών, αλλά και χώροι – βωμοί εθνικής παλικαριάς, θυσίας και ηρωισμού.
«Οι κάμποι θρέφουν άλογα και τα βουνά λεβέντες»
Κάποια βουνά της Ελλάδας έχουν ταυτιστεί με την εθνική ελευθερία και το αδούλωτο πνεύμα. Κατά την τουρκοκρατία υπήρχαν ορεινοί όγκοι που δεν τους κατέκτησαν οι Τούρκοι. Η οροσειρά της Πίνδου και ιδιαίτερα τα Άγραφα καθώς και η Μάνη ταυτίστηκαν με το αδούλωτο πνεύμα και την ελευθερία. Οι απρόσιτες βουνοκορφές και οι βαθιές χαράδρες αποτέλεσαν για τους Τούρκους αποτρεπτικό παράγοντα για την κατάκτησή τους. Ο θρυλικός Κατσαντώνης και ο Καραϊσκάκης συνιστούν τις πιο εμβληματικές μορφές της σχέσης του ήρωα με το βουνό, την ανδρεία και την ελευθερία.
Το βουνό και η εθνική αντίσταση
Κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής (Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος) η εθνική αντίσταση ευδοκίμησε περισσότερο στον ορεινό όγκο και δημιούργησε πολλά προβλήματα στους κατακτητές. Από την άλλη πλευρά αποτελούσε την ελπίδα για τους κατακτημένους Έλληνες αφού τα απάτητα βουνά ήταν ένα συντριπτικό στρατιωτικό πλεονέκτημα των ανταρτών. Η ελληνική ιστοριογραφία είναι πλούσια από τους αγώνες των Ελλήνων ανταρτών που είχαν ως βάση τα απάτητα βουνά πολλών περιοχών της χώρας.
Ενδεικτική περίπτωση του ρόλου του βουνού στην αντίσταση αλλά και στα πολιτικά τεκταινόμενα της χώρας μας είναι και η συγκρότηση της επονομαζόμενης «Κυβέρνησης του βουνού» (Μάρτιος – Σεπτέμβιος 1944) από το ΕΑΜ για τη διοίκηση των απελευθερωμένων περιοχών. Η Βίνιανη Ευρυτανίας ήταν η πρώτη έδρα της «Κυβέρνησης του βουνού» και οι Κορυσχάδες Ευρυτανίας ο τόπος όπου συνεδρίασαν για πρώτη φορά οι 1.800 εκλεγμένοι αντιπρόσωποι του Εθνικού Συμβουλίου.
Το βουνό στη θρησκεία
Ιδιαίτερα συμβολικός είναι και ο ρόλος του βουνού σύμφωνα και με τη θρησκευτική μας παράδοση. Ο Μωυσής ανέβηκε στο βουνό όπου ο θεός του έδωσε τις 10 εντολές που αποτέλεσαν τον κώδικα ηθικών αξιών. Ανάλογη είναι και η επιλογή του βουνού – όρους από τον Ιησού για την γνωστή «Η επί του όρους ομιλία του Χριστού», (Κατά Ματθαίον, Ε-Ζ).
«Ιδών δε τους όχλους ανέβη εις το όρος»
Δεν είναι τυχαίο εξάλλου πως και στην αρχαία Ελληνική θρησκεία ο Δίας είχε το θρόνο του στο πιο ψηλό βουνό, τον Όλυμπο. Αντίθετα ο Ποσειδώνας ως κατώτερος ιεραρχικά θεός λατρεύτηκε ως ο θεός της θάλασσας.
Βουνό και Λογοτεχνία
Δεσπόζουσα θέση στη λογοτεχνία και στο δημοτικό τραγούδι κατέχει και το βουνό – όπως εξάλλου και η θάλασσα. Μέσα από αυτά εξαίρονται εκείνα τα στοιχεία που αποτελούν για τον άνθρωπο κίνητρο για μια άλλη αντίληψη ζωής και δράσης.
- «Με γέλασε μια χαραυγή, τάστρι και το φεγγάρι/ και βγήκα νύχτα στα βουνά, ψηλά στα κορφοβούνια»
- «Καλότυχα’ναι τα βουνά, καλότυχοι είν’ οι κάμποι,/ που θάνατο δεν καρτερούν, χάρο δεν περιμένουν»
Οι χαρακτηρολογικοί τύποι ανθρώπων
Μία άλλη πτυχή της αντίθεσης – διαμάχης των θαλασσινών (νησιωτών) με τους βουνίσιους (ή στεριανούς) είναι και ο τύπος – χαρακτήρας ανθρώπου που διαμορφώνεται τόσο από τη θάλασσα όσο κι από το βουνό.
Οι θαλασσινοί
Οι υπέρμαχοι της θάλασσας προβάλλουν το επιχείρημα πως η απεραντοσύνη της μάς κάνει να νιώθουμε ελεύθεροι και μάς καλεί να ξεπεράσουμε τα όρια μας. Οι νησιώτες λόγο των ευκαιριών που τους δίνει η θάλασσα (ταξίδια, τουρισμός, εμπόριο) είναι προοδευτικοί και δεκτικοί σε κάθε νεωτερικό στοιχείο. Ο συγχρωτισμός με ανθρώπους και ιδέες άλλων τόπων και ο αγώνας για επιβίωση τούς καθιστά κοινωνούς των νέων ρευμάτων και ιδεών σε κάθε επίπεδο (πνευματικό, ηθικό).
Η θάλασσα πλάθει χαρακτήρες τολμηρούς και υπομονετικούς, αφού το υγρό στοιχείο και η διαχείρισή του προϋποθέτουν το σεβασμό και την καρτερικότητα.
«Ζητούσα ελευθερία, ήθελα ανοιχτοσύνη, κυνηγούσα την περιπέτεια: Τα βρήκα και τα τρία στη θάλασσα»
(Alain Gerbult)
Εξίσου χαρακτηριστική για τον μορφοποιητικό ρόλο της θάλασσας είναι και η θέση του Γουίλιαμ Άρθρουρ Γουόρντ:
«Ο απαισιόδοξος παραπονιέται για τον άνεμο. Ο αισιόδοξος περιμένει να αλλάξει. Ο ρεαλιστής ανοίγει πανιά».
Οι βουνίσιοι
Οι βουνίσιοι άνθρωποι είναι πάντα σκληραγωγημένοι και διαπνέονται από το αίσθημα μιας «άγριας ελευθερίας». Το τραχύ και κακοτράχαλο τοπίο πλάθει κι ανάλογους χαρακτήρες. Στο βουνό οι άνθρωποι βλέπουν και ακούν όλα εκείνα που πρόκειται να αντηχήσουν σε όλον τον κόσμο. Το βουνό σπρώχνει το άτομο σε ανώτερες πνευματικές αναζητήσεις και σε μια διαφορετικού τύπου αισθητική και βιοθεωρία. Η ψυχική ανάταση των βουνίσιων έχει κάτι από την επιβλητική παρουσία των βουνών.
«Οι ορεινοί άνθρωποι, ορθόψυχοι και περήφανοι σαν τα βουνά, σκληροί και αδάμαστοι σαν την πέτρα τους, διατήρησαν καθάριο τον εθνικό τους χαρακτήρα και ανόθευτη την ψυχή τους… Το ηρωικό πνεύμα των κλεφτών γεννήθηκε και σφυρηλατήθηκε πάνω στα βουνά», (Από το διαδίκτυο).
Η λατρεία του ανθρώπου στο βουνό αποτυπώθηκε με έναν συγκινητικό τρόπο στο δημοτικό τραγούδι, όπου ο Κατσαντώνης πριν το θάνατό του δεν εύχεται και δεν ζητά τίποτα άλλο παρά να αποχαιρετήσει τα βουνά:
«Τούρκοι βαστάτε τ’ άλογα λίγο να ξανασάνω
να χαιρετίσω τα βουνά και τις κοντοραχούλες».
Οι ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι, ωστόσο, ανιχνεύουν έναν συντηρητισμό στους βουνίσιους που οφείλεται στις κλειστές κοινωνίες που ζουν και στην αδυναμία τους να έχουν πρόσβαση – επικοινωνία με άλλους ανθρώπους άλλων περιοχών. Λειτουργούν ως θεματοφύλακες του παραδοσιακού και αρνούνται να συμμορφωθούν εύκολα σε οποιοδήποτε νεωτερισμό.
Βέβαια αυτή η κατηγοριοποίηση θαλασσινών και βουνίσιων εμπεριέχει και κάποια στοιχεία υπερβολής που οφείλονται στην πολυσυνθετότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κι αυτό γιατί ο χαρακτήρας πλάθεται κατεξοχήν κι από τον τόπο καταγωγής, αλλά όχι μόνον από αυτόν.
Και οι αντιθέσεις – συζητήσεις καλά κρατούν
Ωστόσο οι συζητήσεις θαλασσινών και βουνίσιων καλά κρατούν για τον καλύτερο τόπο διακοπών: Θάλασσα ή Βουνό; Οι θιασώτες τόσο της θάλασσας όσο και του βουνού μένουν σταθεροί επί των επάλξεων και υποστηρίζουν με πάθος την επιλογή του τόπου τους. Το ενδιαφέρον στις συζητήσεις αυτές είναι ότι δεν υπάρχουν πειστικά επιχειρήματα για την αντίκρουση των δύο θέσεων – επιλογών.
Μέσα από μία τέτοια έντονη – αλλά τόσο φιλική – συζήτηση προέκυψαν οι παραπάνω σκέψεις για τη διαχρονική αντιμαχία Θαλασσινών και Βουνίσιων. Ως ωτακουστής απολάμβανα με διακριτικότητα μία τέτοια συζήτηση σε ένα καφενείο ενός νησιού. Οι συζητητές χώρισαν φιλικά λέγοντας ο καθένας από μία ή δύο παροιμίες που καταδεικνύουν την επίδραση της θάλασσας και του βουνού όχι μόνο στον χαρακτήρα των ανθρώπων, αλλά και στην ερμηνεία της καθημερινότητας.
- «Εδώ καράβια χάνονται βαρκούλες αρμενίζουν»»/ «Ή στραβός είναι ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε»
- «Μαθημένα τα βουνά από τα χιόνια»»/ «Βουνό με βουνό δεν σμίγει»
Και βέβαια η χιλιοειπωμένη ευχή από Θαλασσινούς και Βουνίσιους:
«Να ζήσετε σαν τα ψηλά βουνά»
Χάλκη, 14 Ιουλίου 2021
