Πάνος Τότσικας,
πολεοδόμος, ερευνητής
Εισαγωγή
«…Την δεκαετία ’40 -‘50 η χώρα μας βρέθηκε στην δίνη της ξένης κατοχής, της πείνας, της καταστροφής του οικιστικού και φυσικού περιβάλλοντος και κυρίως γνώρισε την φρίκη των ατομικών και των μαζικών δολοφονιών σημαντικού τμήματος του πληθυσμού στις πόλεις, τα χωριά και την ύπαιθρο, από τους Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους κατακτητές και τους Έλληνες συνεργάτες τους.
Ωστόσο, μέσα σε αυτές τις συνθήκες, ξεπήδησε και αναπτύχθηκε ένα πρωτοφανές κίνημα αντίστασης από ένα μεγάλο μέρος του Ελληνικού λαού, ο οποίος, με συνεχείς και κλιμακούμενες κινητοποιήσεις σε πόλεις και χωριά, κατάφερε να ανακόψει τα σχέδια των ξένων κατακτητών και των ντόπιων συνεργατών τους. Κυρίαρχο ρόλο στη οργάνωση της αντίστασης του λαού, έπαιξαν οι κοινωνικές δυνάμεις που συσπειρώθηκαν γύρω από το ΕΑΜ, την ΕΠΟΝ και τον ΕΛΑΣ.
Η Ηλιούπολη, μια μικρή τότε Κοινότητα, με λιγότερους από 4.000 κατοίκους, βρέθηκε μέσα σ΄αυτή την δίνη της ξένης κατοχής, δημιουργώντας μια σειρά οργανώσεων Κοινωνικής Αλληλεγγύης και στηρίζοντας τις αντιστασιακές οργανώσεις…» (2)
Τα κείμενα που ακολουθούν περιλαμβάνονται στα βιβλία μου «Εδώ κάποτε…Συμβολή στην ιστορία της Ηλιούπολης - Αναμνήσεις και Μαρτυρίες», Ιανουάριος 2013 και «Κοινωνικοί Αγώνες στην Ηλιούπολη», Απρίλιος 2013.
Επικεντρώνονται στο Γερμανικό μπλόκο του Αυγούστου 1944 στην Ηλιούπολη και στη δολοφονία του νεολαίου αγωνιστή Νίκου Γιαταγαντζή, στην περιοχή του Αγίου Νικολάου (βλ.φωτογραφία)
Ζωή Πετροπούλου – Κριτζιλάκη, Γραμματέας ΕΠΟΝ Ηλιούπολης (3)
«…Ο Αύγουστος του 1944 ήτανε αιματοβαμένος για όλη την Αθήνα. Γίνονταν συνεχώς μπλόκα: Στην Κοκκινιά, την Καλλιθέα,τη Νέα Σμύρνη, τον Βύρωνα…
Έζησα το μπλόκο του Βύρωνα γιατί δούλευα εκείνη τη μέρα εκεί, ως υπάλληλος του Δήμου.…
Τον Αύγουστο του ’44, πριν της Παναγίας κάνανε μπλόκο και στην Ηλιούπολη. Τότε σκοτώσανε κάπου εκεί στον Άγιο Νικόλαο και τον Νίκο Γιαταγαντζή, που είχε το ψευδώνυμο «Μαύρος» και ήτανε γραμματέας της ΚΟΒ Ηλιούπολης στην οποία έπαιρνα και εγώ μέρος, σε κάποιες συνεδριάσεις, ως εκπρόσωπος της ΕΠΟΝ…
Εγώ δεν ήμουνα στην Ηλιούπολη εκείνη την ημέρα, αλλά στη δουλειά μου, στον Βύρωνα…Από τότε εξαφανίστηκα και από τη δουλειά μου και από το σπίτι μου στην Ηλιούπολη.…
Τότε πιάσανε τον Σμυρλή, τον Κοντογιάννη, τον Κεχαγιά. Κάποιοι απ΄αυτούς ήτανε συμμαθητές μου… Έμαθα ότι πιάσανε πολλά παιδιά από την Αγία Μαρίνα και τους στείλανε στην Γερμανία. Ευτυχώς γύρισαν όλοι.…
Για 5-6 μέρες έμεινα στο Παγκράτι στο σπίτι κάποιων συγγενών…Μέχρι την απελευθέρωση, τον Οκτώβρη του ’44 έμεινα στο σπίτι μιας φίλης μου ΕΠΟΝίτισας, στην Αγία Μαρίνα. …
Και κάτι ακόμη: μέσα σε πολύ δύσκολες συνθήκες, στις 40 μέρες από την εκτέλεση του Νίκου Γιαταγαντζή, πήγαμε μ’έναν παπά στον τόπο της δολοφονίας του, πάνω από τον Άγιο Νικόλαο και κάναμε μνημόσυνο…»
Διαμαντής Μαυροδόγλου, λόχος ΕΛΑΣ Ηλιούπολης (4)
«… Καλοκαίρι ’44. Τότε στην Ηλιούπολη τα σπίτια ήταν σαν του σπανού τα γένια, που λένε…δηλαδή ένα εδώ και ένα εκεί και δεν προσφερότανε για συγκρούσεις. Μας κάνουν ένα μπλόκο, υποχρεωθήκαμε να φύγουμε και πήγαμε πάνω στον Υμηττό.
Γίνεται το μπλόκο και ο σύντροφός μας ο Γραμματέας της Οργάνωσης Ηλιούπολης, ενώ αυτοί έρχονται, αυτός πάει κόντρα, σε μια απόσταση τους συναντάει, είναι οπλισμένος, πετάει το πιστόλι του για να μην το βρούν πάνω του.
Αυτοί φαίνεται ότι τον είδανε εκεί στο ύψωμα που είναι πάνω από τα περιβόλια του Μαμάη, στον Άγιο Νικόλαο. Τον πιάσανε, τον βασανίσανε και τον σκοτώσανε βασανίζοντάς τον.Εμείς από το βουνό που είμαστε, είδαμε κάποια στιγμή ένα άσπρο πράγμα κάτω, δεν ξέραμε τι είναι και όταν τελικά φύγανε οι Γερμανοί και κατεβήκαμε, είδαμε τον σύντροφο εκεί, στο χώμα. Τον είχανε σκεπάσει οι άνθρωποι εκεί, οι γείτονες, με ένα άσπρο σεντόνι. Αυτός ήταν ο Νίκος Γιαταγαντζής, ο Γραμματέας της Κ.Ο.Β Ηλιούπολης… Δεν ήταν Ηλιουπολίτης…»
Υβόννη Δεμίρη – Σταυροπούλου (5)
«…Αξίζει να γράψετε για ένα περιστατικό που έγινε εδώ, τον Αύγουστο του 1944. Εκείνη την ημέρα έγινε μπλόκο των Γερμανών. Είχαμε έναν καθοδηγητή, «Μαύρο» τον λέγανε, Νίκος Γιαταγαντζής ήτανε το όνομά του, που τον σκοτώσανε στον Άγιο Νικόλαο.
Ήμουνα μόνη στο σπίτι μας με ένα ανηψάκι μας, 6 χρονών μωρό, και εγώ μικρή ήμουνα. Είχαμε πηγάδι και έρχονται Μπουραντάδες, τσολιάδες για να πιούνε νερό. Κάποιος είχε προδώσει ότι στου Μαμάη, μέσα σε μια αποθήκη γίνονταν συσσίτια ΕΛΑΣιτών και κάποιοι κρυβόντουσαν.
Πήγε εκεί ο «Μαύρος» να τους ειδοποιήσει. Τα παλληκάρια που μαγειρεύανε νομίσανε ότι ήτανε μπλόφα για να βγούνε, και δεν βγήκανε…
Δεν γνώρισαν τη φωνή του… Σηκώθηκε να φύγει, οι άλλοι τον είδαν και τον βουτήξανε… Εμείς τον βλέπαμε από δω…
Τον πατούσανε, τον χτυπούσανε με πέτρες…
Έτσι τον σκοτώσανε, εκεί που είναι ο παλιός Άγιος Νικόλαος, ακριβώς απέναντι, στον σημερινό δρόμο, στην ανηφόρα…
Εκεί τον θάψανε και ήρθανε μετά οι δικοί του και τον πήρανε…Την μέρα που σκοτώσανε τον Νίκο Γιαταγαντζή, είχε περάσει πρώτα από το σπίτι της αδελφής μου, στην οδό Λαγκαδίων, εκεί που ήταν η λεύκα και το πηγάδι και της ζήτησε να του κάνει καφέ.
Πίνει τον καφέ και της λέει: «Δεν μου έβαλες ζάχαρη;» «Πως δεν σου έβαλα», του λέει εκείνη. «Μωρέ φαρμάκι είναι», είπε. Σηκώνεται και φεύγει, πήγε στον Άγιο Νικόλαο και τον σκοτώσανε… Τον σκέφτομαι και λέω τι θα τράβηξε αυτός ο άνθρωπος μέχρι να πεθάνει…»
Γαβριέλλα Χαμογεωργάκη (6)
«Πλησίαζε μεσημέρι όταν ακούσαμε τις ριπές...Γερμανοί και τσολιάδες έκαναν μπλόκο στην Ηλιούπολη…Και εκεί κατά τον Άγιο Νικόλα…σκότωσαν ένα νέο παιδί της αντίστασης, τον Νίκο Γιαταγαντζή που είχε το ψευδώνυμο «Μαύρος»…
Εκεί κοντά στήσανε (τη δεκαετία του’80) το άγαλμα της Ηρώς Κωνσταντοπούλου, της ανήλικης παιδούλας που εκτελέσανε οι Γερμανοί. Σωστό. Μα για τους άλλους, πότε; Δεν είναι ιερό καθήκον πριν λείψουμε όλοι;…»
Επίλογος
•Η Γαβριέλλα Χαμογεωργάκη, μια σημαντική προσωπικότητα της Ηλιουπολης, πέθανε το 2013, με το παράπονο ότι οι λαϊκοί αγωνιστές που αντιστάθηκαν στην ναζιστική κατοχή και έδωσαν τη ζωή τους, παραμένουν άγνωστοι.• Μέχρι σήμερα, ο Νίκος Γιαταγαντζής και οι άλλοι νεκροί αγωνιστές της αντίστασης, δεν εχουν τιμηθεί, όπως τους αξίζει.
• Η Ζωή Πετροπούλου, η Γραμματέας της ΕΠΟΝ Ηλιούπολης, το «Χωνί» της Ηλιούπολης, πέθανε τον Φεβρουάριο του 2018 και μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει στην Ηλιούπολη κάποια εκδήλωση προς τιμήν της.
• Για την σημαντική προσφορά της Γαβριέλλας Χαμογεωργάκη στους κοινωνικούς αγώνες στην Ηλιούπολη, οι «επίσημες αρχές του τόπου» έδειξαν παντελή αδιαφορία. Η μόνη εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε προς τιμήν της, ήτανε από την «Πρωτοβουλία για την ιστορική μνήμη της Ηλιούπολης» και το «Αντιφασιστικό Μέτωπο Ηλιούπολης» στις 27 Μαϊου 2013, στο Μουσείο Εθνικής Αντίστασης της Ηλιούπολης.
Σημειώσεις
(1) Αποσπάσματα ομιλίας στην εκδήλωση «Συνεργών με την Ηλιούπολη», 25.11.2018
(2) Απόσπασμα από το κείμενο μου «Η Ηλιούπολη της κατοχής και της Αντίστασης». Δημοσιεύτηκε στη Β’ Έκδοση του βιβλίου μου «Κοινωνικοί Αγώνες στην Ηλιούπολη», 2016.
(3), (4), (5): Περιλαμβάνονται απομαγνητοφωνημένα αποσπάσματα συζητήσεών μου με την Ζωή Πετροπούλου- Κριτζιλάκη τον Νοέμβριο του 2012, τον Διαμαντή Μαυροδόγλου τον Δεκέμβριο του 2012 και την Υβόννη Δεμίρη- Σταυροπούλου τον Γενάρη του 2013, που βιντεοσκοπήθηκαν από τον Στράτο Ιωακείμ και έχουν αναρτηθεί στο YouTube.
(6) Απόσπασμα από το βιβλίο της Γαβριέλλας Χαμογεωργάκη με τίτλο: «Εκείνα τα χρόνια…στην Ηλιούπολη» (1989)
