Η ηθική παρενόχληση είναι υπόγεια ψυχολογική βία που ασκείται συστηματικά με διάφορες μορφές από ενήλικες που χρησιμοποιούν ποικίλες μεθόδους προκειμένου να ταπεινώσουν, να απομονώσουν, και να απομακρύνουν άλλους ενήλικες από την εργασία τους ή άλλον χώρο ή συνθήκη.
Γίνεται προσβολή της ηθικής υπόστασης, της αξιοπρέπειας και της προσωπικότητας του θύματος με αποτέλεσμα αρνητικές επιπτώσεις στην απόδοσή του, τις σχέσεις του, την υγεία του και την ασφάλειά του.
Η ηθική παρενόχληση είναι δυσδιάκριτη.
Πρόκειται για επιθετική τακτική αποτελούμενη από πράξεις βίας που η κάθε μία καλύπτεται προσεκτικά ως προς τα κίνητρά της.
Πέρα από τον χώρο εργασίας, συναντάται συχνά στο διαδίκτυο με παραδείγματα όπως:
- η προσπάθεια να αποκλειστεί το θύμα από διαδικτυακές κοινότητες
- η άσκηση λεκτικής βίας πίσω από ανώνυμους λογαριασμούς
- η προσπάθεια παρέμβασης στην πραγματική του ζωή
Ο όρος δεν έχει καθιερωθεί διεθνώς, παρά κυρίως σε γαλλόφωνες χώρες, ενώ έχει υιοθετηθεί θεσμικά από την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η ηθική παρενόχληση εμφανίζεται και στο οικογενειακό περιβάλλον.
Προέλευση και εξέλιξη
Η ηθική παρενόχληση ξεκινά με απλή έλλειψη σεβασμού, ένα ψέμα ή μια εκμετάλλευση, που στην αρχή δεν δίνεται σημασία και δεν είναι ανυπόφορη.
Όσο η κοινωνική ομάδα στην οποία λαμβάνει χώρα η συμπεριφορά δεν αντιδρά. η συμπεριφορά αυτή κλιμακώνεται και γίνεται διαστροφική, επιφέροντας σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία του θύματος, το οποίο υπομένει και σιωπά.
Ο θύτης κάνει χειρισμούς που αποδίδουν ερμηνεία σύγκρουσης ή πάθους στη σχέση θύτη και θύματος.
Εμφανίζεται από τον θύτη μια αλυσίδα από αντιδεοντολογικές συμπεριφορές, που ενώ φαίνεται να μη συνδέονται η μία με την άλλη, είναι μέρη στρατηγικού σχεδιασμού με σκοπό τον εκφοβισμό, την ταπείνωση και την αποδυνάμωση του θύματος.
Η ηθική παρενόχληση σε χώρους εργασίας παρουσιάζεται αιφνίδια και αναπάντεχα, προκαλώντας σοκ στο θύμα. Η εμπειρία του θύματος γίνεται τραυματική λόγω της έκθεσης στο περιβάλλον που συζητά γι' αυτό, ενδέχεται να οδηγεί στον κοινωνικό στιγματισμό, και το θύμα να ταυτιστεί κοινωνικά ως τέτοιο και να χαρακτηρίζεται ως αδύναμη προσωπικότητα.
Τρόποι παρενόχλησης
Η παρενόχληση εκδηλώνεται με άμεσες και έμμεσες συμπεριφορές που βλάπτουν ή διαβάλουν την εικόνα του θύματος, με συκοφαντίες, κοινοποίηση προσωπικών στοιχείων, διασπορά φημών, υπαινιγμούς, φραστικές προσβολές, διαρκή επίκριση, παραποίηση των λεγομένων του θύματος, υποτίμηση, περιφρονητικά σχόλια, πρόκληση συναισθηματικής αντίδρασης με σκοπό την έκθεση, έντονα απειλητικά βλέμματα, εκρήξεις θυμού προς το θύμα, κλπ.
Σε ότι αφορά την επαγγελματική του απόδοση το θύμα βάλλεται μέσω αποκλεισμού από το έργο στο οποίο έχει δείξει ικανότητες και ενδιαφέρον να προσφέρει, εστίαση στα σφάλματά του και αποφυγή αναγνώρισης των καλών στοιχείων του, στέρηση παροχών και εργαλείων αναγκαίων για να φέρνει σε πέρας την αποστολή του, ελλιπή ενημέρωση με σκοπό να χάνει την επαφή με τα τεκταινόμενα στο εργασιακό περιβάλλον, καψόνια ανάθεσης άχρηστων κοπιαστικών εργασιών, ανάθεση δυσβάσταχτου έργου με σκοπό να μη μπορεί να το φέρει εις πέρας, υπερβολικό έλεγχο και αυστηρότερη αξιολόγηση από τους υπόλοιπους κλπ. Επιπρόσθετα, με στόχο τον εκφοβισμό και τη συστολή του, γίνεται άρνηση παροχών με ανεπαρκείς δικαιολογήσεις περί υπηρεσιακών αναγκών και διαδικασιών, επινοούνται προαπαιτούμενα που γίνονται εμπόδια στην άσκηση των δικαιωμάτων του, γίνονται καμπάνιες που καταδιώκουν το θύμα με σκοπό την αποπομπή του, κλπ.
Ο αποκλεισμός του θύματος είναι κοινωνικός, από την ομάδα εργασίας, από συσκέψεις, επιμορφωτικά συνέδρια ή σεμινάρια, με συμμαχίες που τον θέτουν ως στόχο, και επικοινωνιακός, όπως με αγνόηση του λόγου του και των εισηγήσεών του, απαγόρευση στους υπολοίπους να του απευθύνουν τον λόγο κλπ.
Προσωπικότητα θύτη
Ο θύτης εμφανίζει ύπουλη συστηματική στοχευμένη επιθετικότητα προς το θύμα, ενώ στους υπόλοιπους συναδέλφους του συμπεριφέρεται διαφορετικά και στους ιεραρχικά ανώτερους υποτάσσεται πλήρως. Η συμπεριφορά αυτή σχετίζεται με τέσσερις κυρίως τύπους διαταραχής προσωπικότητας
- Αντικοινωνική προσωπικότητα: ψυχρότητα συναισθημάτων, απάθεια στις ανάγκες των άλλων, έλλειψη αυτοκριτικής, ελαττωμένη αυτολογοκρισία
- Ναρκισσιστική προσωπικότητα: υπέρμετρη ιδέα για το ίδιο το άτομο, μη ικανότητα αποδοχής κριτικής (την οποία αντιμετωπίζει με αδιαφορία ή έντονο θυμό)
- Θεατρική προσωπικότητα: θεατρινίστικη συμπεριφορά που προσαρμόζεται κατά κατά περίσταση προς εξυπηρέτηση ιδίων αναγκών
- Ψυχαναγκαστική προσωπικότητα: τυπολατρεία, λεπτομερειακή ανάλυση των καταστάσεων, ακαμψία στη συλλογιστική του, κ.λ.π.
Στοιχεία συμπεριφοράς
- Ο θύτης προσπαθεί να απομονώσει το θύμα από την ομάδα,
- υποτιμά συστηματικά την απόδοσή του,
- του αφαιρεί σταδιακά αρμοδιότητες,
- χρησιμοποιεί εκφράσεις και χαρακτηρισμούς με εμφανή φθόνο και επιθετικότητα προς το θύμα και
- δε μετανιώνει ποτέ ούτε ζητά συγνώμη, γνώρισμα για τα έντονα ψυχοπαθητικά στοιχεία της προσωπικότητάς του.
Επιπτώσεις - Άτομο
Πέραν του αρχικού σοκ από τις πρώτες επιθέσεις, το θύμα εξαντλείται συναισθηματικά από την αγωνία για το επόμενο επεισόδιο εις βάρος του από τον θύτη και των ακολούθων του, ντρέπεται και φέρει ενοχές. Η χρόνια αυτή συναισθηματική σύνθλιψη έχει επιπτώσεις στην ψυχοσωματική υγεία του ατόμου, στην απόδοσή του και το οδηγεί ως και την αυτοκτονία.
Παρατηρούμενα συμπτώματα είναι το ότι λείπει συχνά από την εργασία του, η συμπεριφορά του αποκτά επιθετικότητα, αποκτά εξαρτήσεις από ουσίες, γίνεται λαίμαργο ή χάνει την όρεξή του, είναι διαρκώς πολύ κουρασμένο, αποδίδει λιγότερο, εμφανίζει διαταραχές στον ύπνο κλπ.
Η ομάδα ενδέχεται να το απομονώσει, να το στιγματίσει ή να το απορρίψει, σε βαθμό που το θύμα να φτάσει να παραιτηθεί ή να απολυθεί από την εργασία του.
Ομάδα
Η ηθική παρενόχληση γίνεται πηγή εντάσεων και θέτει σε κίνδυνο συνολικά τον οργανισμό στον οποίο λαμβάνει χώρα. Οι επιπτώσεις στις ανθρώπινες σχέσεις, στο ηθικό, στη διάθεση για εργασία, στην υγεία, στην παραγωγικότητα, την εικόνα του οργανισμού κλπ, από το τοξικό κλίμα, μπορούν να φτάσουν ως και το κλείσιμο εταιριών. Οι συνέπειες είναι τέτοιες σε παγκόσμιο επίπεδο, που θεσμικά όργανα έχουν κινητοποιηθεί με σκοπό την καταπολέμηση του φαινομένου.
Διοικητικές ευθύνες
Η διοίκηση ενός οργανισμού έχει καταλυτικό ρόλο και ευθύνη στην εμφάνιση και εξέλιξη του φαινομένου της ηθικής παρενόχλησης. Η άγνοια και η ανοχή σε τέτοιες συμπεριφορές, στα αρχικά τους στάδια τις ενδυναμώνει και τις καθιστά χρόνιες και συστηματικές. Αν, για παράδειγμα, όταν αποφασίσει να επέμβει, η διοίκηση πάρει αποφάσεις δίνοντας βαρύτητα στη μια πλευρά χωρίς να κάνει ενδελεχή έλεγχο, μια σύγκρουση μπορεί να οδηγηθεί και να μονιμοποιηθεί σε ηθική παρενόχληση. Παρατηρείται όμως και συμμετοχή της ίδιας της διοίκησης στην ηθική παρενόχληση.
Οικογένεια
Στις προσωπικές σχέσεις (οικογένεια, ζευγάρια κλπ) η διαστροφική βία εμφανίζεται υπό συνθήκες που ενδεχομένως περιλαμβάνουν συναισθηματική έλλειψη ή υπερβολική οικειότητα. Η εγγύτητα στην τελευταία περίπτωση επάγει φόβο στο θύμα, ο δε θύτης λειτουργεί αποπνικτικά προσπαθώντας να συντηρήσει τη σχέση εξάρτησης και ιδιοκτησίας ώστε να συνεχίζει να είναι κυρίαρχος και παντοδύναμος. Το θύμα δεν αντιδρά και πλημμυρίζει από ενοχές και αμφιβολίες.
Η εκδήλωση της διαστροφικής βίας είναι πιθανό να γίνει σε περιόδους κρίσης όπου η αδυναμία και άρνηση ανάληψης ευθύνης από τον θύτη για μια δύσκολη περίπτωση μετατρέπεται σε συμπεριφορά που μοιάζει με καταδιωκτικό παραλήρημα κατά του θύματος, το οποίο ανήμπορο να αντιδράσει υπομένει τον εξευτελισμό, νιώθει ντροπή και έντονο θυμό και βρίσκεται σε κατάσταση έντονου στρες.
Στην περίπτωση επικείμενου χωρισμού ή διαζυγίου μια τέτοια κατάσταση θεωρείται πως εξηγεί εκδικητικές συμπεριφορές μετά τον χωρισμό, όταν στην αδυναμία του να μισήσει κανείς τον εαυτό του στρέφει το μίσος του προς το άτομο που κάποτε ήταν μέρος του εαυτού του.
Ο χωρισμός είναι συνήθως απόφαση του θύματος, κάτι που κάνει την παρενόχληση ακόμα πιο έντονη, βίαιη και πιεστική, καθώς ο χωρισμός δεν γίνεται αποδεκτός και ο θύτης προσπαθεί να κυριαρχήσει και πάλι στο θύμα, να το αποσταθεροποιήσει, να το αποδιοργανώσει και να του δημιουργήσει αμφιβολίες για το ίδιο και τους άλλους.
Αντιμετώπιση
Ένας οργανισμός πρέπει να προσβλέπει στην εκπαίδευση των μελών του, να καλλιεργεί κουλτούρα συνεργασίας, να έχει βοήθεια νομικής φύσης και συμβουλή από ψυχολόγους.
Η διοίκηση πρέπει να μπορεί να λαμβάνει την πληροφόρηση που χρειάζεται, να συλλέγει δεδομένα και να καταγράφει παράπονα.
Δεν πρέπει να ανέχεται στο ελάχιστο τέτοιες συμπεριφορές και πρέπει να επιδιώκει έμπρακτα και να ενθαρρύνει την πολιτισμένη συμπεριφορά στα μέλη του.
Τα θύματα πρέπει να αιτούνται συμπαράσταση, να αξιώνουν να αποζημιώνονται, να επιδιώκουν την τιμωρία του θύτη και την υποχρέωση οριστικής παύσης της παρενόχλησης.
Σε περιπτώσεις εκδικητικής συμπεριφοράς εντός προσωπικών σχέσεων προτείνεται να μένει το θύμα ψύχραιμο, να διατηρεί την αυτοεκτίμησή του και να μη δίνει σημασία στις επιθέσεις.
