Κώστας Δουζίνας *
Ακούγοντας τον κ. Μητσοτάκη στη συζήτηση για την πανδημία θυμήθηκα μια ιστορία από τη μεσαιωνική καζουιστική. Κάποιος δανείστηκε μια χύτρα από τον γείτονα, αλλά την επέστρεψε σπασμένη. Οταν αργότερα ο ιδιοκτήτης ζήτησε αποζημίωση, ο δανειζόμενος χρησιμοποίησε τρία επιχειρήματα. Πρώτον, επέστρεψα τη χύτρα χωρίς καμιά ζημιά. Δεύτερον, η χύτρα ήταν ραγισμένη όταν τη δανείστηκα και, τρίτον, έσπασε αφού τη γύρισα. Ο Φρόιντ χρησιμοποιεί την ιστορία στην «Ερμηνευτική των Ονείρων» για να δείξει πώς λειτουργούν τα όνειρα: οι αντιφάσεις συνδέονται, κάτι και το αντίθετό του συνυπάρχουν και εκφράζουν την «παράλογη» λογική του ασυνείδητου.
Ο κ. Μητσοτάκης, σαν τον άνθρωπο με τη χύτρα, χρησιμοποίησε τρία αντιφατικά επιχειρήματα. Το πρώτο ήταν η θριαμβολογία του success story (η χύτρα δεν έχει ζημιά). Δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Η αύξηση των λοιμώξεων πρόσφατα έβαλε τη χώρα στο κόκκινο και στις τελευταίες θέσεις της Ευρώπη. Μετά παραδέχτηκε την αύξηση των λοιμώξεων και των θανάτων, αλλά μας είπε ότι η «τάση» τείνει προς μείωση και τα νέα μέτρα που ανακοινώθηκαν θα πετύχουν παρότι χαλαρώνουν τους περιορισμούς στο σημείο της μεγαλύτερης μετάδοσης της πανδημίας.
Το τρίτο επιχείρημα (εσύ έσπασες τη χύτρα) ήταν το πιο έωλο. Αν απέτυχαν τα μέτρα φταίνε οι πολίτες, κυρίως οι νέοι γιατί «σταδιακά άρχισαν να ξεστρατίζουν» και να κάνουν «επιπόλαια πάρτι» και «συναντήσεις σε σπίτια». Φταίει η Ευρώπη, φταίει ο νέος μεταλλαγμένος ιός, φταίει η κακιά μας μοίρα. Μόνο η κυβέρνηση δεν φταίει. Η ψυχανάλυση μπορεί να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε τη λογική της χύτρας του κ. Μητσοτάκη. Τα τρία αντιφατικά επιχειρήματα είτε ανήκουν στο επίπεδο της φαντασιακής τάξης που επιτρέπει να ωραιοποιούμε τις αποτυχίες μας είτε αποτελούν έκφραση άγνοιας, στρατηγικού αδιέξοδου και προσπάθεια δημιουργίας μιας «ψεύτικης αλήθειας».
Δεν φαίνεται να έχει ο κ. Μητσοτάκης την παραμικρή κατανόηση για τους λόγους μείωσης της συμμόρφωσης των πολιτών. Η αύξηση των λοιμώξεων και των θανάτων δεν οφείλεται στους νέους που βρέθηκαν στις πλατείες κάνοντας ό,τι κάνουν οι νέοι σε κάθε εποχή και χώρα. Η διαχείριση της πανδημίας με τη βίαιη αλλαγή της συμπεριφοράς των πολιτών πετυχαίνει αν υπάρχουν ορισμένες προϋποθέσεις που εξετάζει η επιστήμη. Η κυβέρνηση πρέπει να κάνει όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την επιτυχία του «πολέμου».
Πρώτη και βασική είναι η προετοιμασία του εθνικού συστήματος υγείας και ο μεγαλύτερος δυνατός περιορισμός ή η εξασφάλιση των δραστηριοτήτων που συνεισφέρουν στην εξάπλωση της μόλυνσης. Δεύτερο, οι πολίτες πρέπει να έχουν σαφή, ολοκληρωμένη και συνεχή πληροφόρηση για τους υπαρκτούς κινδύνους και τα μέτρα προστασίας. Αντιτιθέμενες, αμφίσημες και μπερδεμένες ενημερώσεις υπονομεύουν την εμπιστοσύνη και συμμόρφωση. Τρίτο, τα κυβερνητικά στελέχη επίσης πρέπει να συμμορφώνονται –και να δείχνουν ότι συμμορφώνονται– με τα μέτρα που οι ίδιοι επέβαλαν και την ευθύνη που απαιτούν. Τέλος, οι οικονομικές ανισότητες συμβάλλουν καταλυτικά στην αύξηση των λοιμώξεων μεταξύ των φτωχότερων.
Η αποτυχία της πρώτης προϋπόθεσης είναι σαφής σε όλους. Δεν χρειάζεται να πούμε πολλά για τα προβλήματα στο ΕΣΥ και τη χρήση επικίνδυνων μεταφορικών μέσων – δεν μπορούσε να «γεννήσει» λεωφορεία, είπε ο κ. Μητσοτάκης. Η κυβέρνηση απέτυχε να κάνει στατιστικά αντιπροσωπευτικά τεστ στις γειτονιές, στα γηροκομεία και στους χώρους εργασίας. Αυτός είναι ο μόνος ασφαλής τρόπος για την προληπτική ιχνηλάτηση και παρακολούθηση των μολύνσεων που δεν στοχεύει τους πολίτες με συμπτώματα αλλά τον ιό.
Στη Μεγάλη Βρετανία, το University College London διεξάγει μια συνεχή μηνιαία έρευνα κοινωνικής συμπεριφοράς στη διάρκεια της πανδημίας (UCL Covid-19 Social Study Results). Ας δούμε μερικά από τα συμπεράσματα που μας αφορούν. Ακούσαμε ότι το μακρόχρονο lockdown οδήγησε σε «κόπωση». H «ψυχική κόπωση» είναι πολιτικός όρος, συμπεραίνουν οι Βρετανοί. Δεν επιβεβαιώνεται από στοιχεία που προέκυψαν στο πρώτο lockdown. Η πλειονότητα συμμορφώθηκε χωρίς σημαντική αλλαγή συμπεριφοράς από τον Μάρτιο ώς τον Μάιο, όπως και σε μας.
Οι πολίτες φοβήθηκαν, αποδέχτηκαν το σαφές και επαναλαμβανόμενο μήνυμα και δέχτηκαν να προστατεύσουν εαυτούς και άλλους κάνοντας θυσίες χωρίς μεμψιμοιρία και παράπονα. Η συμμόρφωση άρχισε να υποχωρεί μόνο όταν οι περιορισμοί μειώθηκαν. Δεν υπάρχει «άνοιγμα» των περιορισμών, είπε ο κ. Μητσοτάκης προχτές, αλλά «αναπροσαρμογή» των μέτρων. Οπως και να τις ονομάσει κανείς, αποτελούν χαλάρωση των μέτρων. Η βρετανική έρευνα δείχνει ότι η χαλάρωση κάνει τους πολίτες να αισθάνονται πιο ασφαλείς. Εχθρός δεν είναι πια ο κορονοϊός αλλά τα περιοριστικά μέτρα.
Δεύτερος παράγοντας είναι οι συνεχείς αλλαγές και η ασάφεια των μέτρων. Οι πολύπλοκοι περιορισμοί ανοιγοκλείνουν κάθε λίγο σαν ακορντεόν. Η κυβέρνηση μας βομβαρδίζει με αντιφατικές και αντικρουόμενες εντολές, συστάσεις και απόψεις ειδικών και ανειδίκευτων, δίνοντας μια εικόνα πλήρους σύγχυσης που μπερδεύει τους πολίτες. Στο πρώτο lockdown, η πλειονότητα κατανοούσε τους κανόνες. Τους τελευταίους μήνες τα μέτρα, που συνεχώς αλλάζουν, παρουσιάστηκαν ως «δυναμική διαχείριση», «έξυπνα», η αποτυχία ονομάστηκε «ευελιξία». Μία μέρα μετά την πανηγυρική «αναπροσαρμογή», μερική κατάργησή της. Πρώτα κατάγγειλε η κυβέρνηση τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Τώρα μας παροτρύνουν να περπατάμε σε δρόμους και πλατείες όταν πριν από δέκα μέρες η αστυνομία χτυπούσε τον κόσμο που τολμούσε να πάει βόλτα σε πλατεία.
Η απαίτηση συμμόρφωσης υπονομεύθηκε επίσης από τις παραβιάσεις των περιορισμών από κυβερνητικά στελέχη. Οι βρετανικές έρευνες δείχνουν ότι τέτοιες ενέργειες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη μείωση της συμμόρφωσης (Social Study Release 31). Στο πρώτο lockdown το μήνυμα ήταν σαφές: οι κοινωνικοί περιορισμοί είναι απαραίτητοι για να σταματήσει η εξάπλωση του ιού. Δεν υπάρχουν δικαιολογίες, δεν υπάρχουν εξαιρέσεις. Αλλά αργότερα η παραβατική συμμετοχή υπουργών σε εκκλησιαστικές ακολουθίες –φιλώντας τα χέρια παπάδων και μεταλαμβάνοντας μπροστά στις κάμερες–, η Πάρνηθα, η Ικαρία, τα βαφτίσια του Γεωργιάδη και ο εκτός σειράς εμβολιασμός άλλαξαν την εικόνα.
Το μήνυμα είναι ότι αν μπορείς να ισχυριστείς πως είσαι ειδική περίπτωση ή αν νομίζεις ότι μπορείς να αποφύγεις την τιμωρία ή αν πιστεύεις ότι δεν κινδυνεύεις από την αρρώστια θα ήσουν ανόητος να μην το κάνεις. Αυτή είναι η ιδεολογία του ωφελιμιστή φιλελεύθερου που κοιτάει πάντα το συμφέρον του. Οπως υποστήριξε ο θεωρητικός του νεοφιλελευθερισμού Γκάρι Μπέκερ, αν κάποιος θεωρεί ότι τα οφέλη μιας παρανομίας υπερτερούν του κόστους που εξαρτάται από την πιθανότητα σύλληψης, καταδίκης και τιμωρίας, τότε είναι λογικό και συμφέρον να παρανομήσει. Τώρα ο κ. Μητσοτάκης καταδικάζει τη συμπεριφορά που η ιδεολογία του προωθεί μόνιμα.
Η αλλαγή συμπεριφοράς φαίνεται καθαρά στη βρετανική έρευνα. Την άνοιξη του 2020, οι πολίτες έκαναν πρόθυμα θυσίες συμμετέχοντας σε μια συλλογική προσπάθεια. Το φθινόπωρο, η καλή θέληση μετατράπηκε σε θυμό και αγανάκτηση, ενώ η εμπιστοσύνη προς την κυβέρνηση άρχισε να μειώνεται και δεν ανέκαμψε. Οπως συμπεραίνει η έρευνα, η επιτυχία των μέτρων εξαρτάται από τη διατήρηση της εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση (What predicts adherence to COVID-19 government guidelines?).
Εδώ βρίσκεται η σημασία των ποιοτικών χαρακτηριστικών των δικών μας δημοσκοπήσεων. Οι κυβερνητικοί επαίρονται για τη διατήρηση της δημογραφικής υπεροχής. Δεν κατανοούν όμως ότι η δυσφορία των πολιτών είναι πολύ πιο σημαντική για την εξέλιξη της πανδημίας. Οταν οι πολίτες χάνουν την εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση, σταματούν να συμμορφώνονται με τα μέτρα. Ο εχθρός σταδιακά αλλάζει, δεν είναι πια ο κορονοϊός αλλά τα μέτρα που αποσκοπούν να τον περιορίσουν και απέτυχαν παταγωδώς. Δυστυχώς όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι και τα νέα μέτρα θα αποτύχουν. Πλησιάζει η στιγμή της πραγματικής λογοδοσίας.
*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
