"Με το τουφέκι μου στον ώμο
σε πόλεις κάμπους και χωριά
της λευτεριάς ανοίγω δρόμο
το στρώνω βάγια και περνά
Εμπρός ΕΛΑΣ ΕΛΑΣ ΕΛΑΣ για την Ελλάδα
Το δίκιο και τη λευτεριά
Σ' ακροβουνό και σε κοιλάδα
Πέτα πολέμα με καρδιά ω ΕΛΑΣ
ένα τραγούδι ειν' η ζωή σου
όταν στη μάχη πολεμάς
κι αντιλαλούν απ' τη φωνή σου
πλαγιές και κάμποι ΕΛΑΣ ΕΛΑΣ
Με χίλια ονόματα μια χάρη
ακρίτας είτ' αρματολός
αντάρτης, κλέφτης, παλικάρι
πάντα είμ' ο ίδιος ο λαός..."

του Περικλή Δ.Καπετανόπουλου

δημοσιογράφου-ιστορικού.

Αναμφισβήτητα, ο ρόλος του Μητροπολίτη Αντώνιου στα χρόνια της Κατοχής στάθηκε καταλυτικός για την εξέλιξη των πραγμάτων στην Πελοπόννησο την περίοδο 1941-1944. Στα βουνά του Μωρηά αντηχούσε η φωνή της Λευτεριάς, με το αντάρτικο ντουφέκι στη Σαϊδόνα, την Καλλιρρόη, στον Κοσμά, το Λεόντιο, στο Πούσι, σε κάθε γωνιά της πατρογονικής γης.

Του Πύργου ο Δεσπότης, ο Ηλείας και Ωλένης Αντώνιος, ήταν μια φωτεινή εξαίρεση ανάμεσα στην ιεραρχία της εποχής του. Το 1918-22 υπηρέτησε ως στρατιωτικός ιερέας. Συμμετείχε στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας και τιμήθηκε με το Χρυσούν Αριστείον Ανδρείας και τον Χρυσούν Σταυρόν του Φοίνικος. Αποχώρησε από τους τελευταίους από την γη της Ιωνίας με το Σύνταγμα του Πλαστήρα. Χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Ηλείας το 1922 και στις 30 Μαρτίου 1923 ενθρονίστηκε στον Μητροπολιτικό Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου Πύργου.

Οι από άμβωνος πύρινοι λόγοι του ξεσήκωναν ρίγη πατριωτισμού στο πολυπληθές εκκλησίασμα του μητροπολιτικού ναού του Πύργου.

Ήταν ένα πραγματικός "Παπαφλέσσας της Κατοχής".

Σε αντίθεση με την θλιβερή πλειονότητα των επισκόπων, οι οποίοι την περίοδο εκείνη τάχθηκαν στο πλευρό των κατακτητών και των συνεργατών τους, ο Ηλείας Αντώνιος προσχώρησε στην Εθνική Αντίσταση, και εντάχθηκε στις γραμμές του ΕΑΜ, πράξη σπάνια για ιεράρχη και μάλιστα της Πελοποννήσου.

Πράγματι, οι περισσότεροι Ιεράρχες στάθηκαν απέναντι από το λαό κι όχι στο πλάι του, σ' εκείνες τις δύσκολες στιγμές. Μητροπολίτες, όπως ο Ιωαννίνων Σπυρίδων Βλάχος, ο Σερρών Κωνσταντίνος, ο Καστοριάς Νικηφόρος, ο Φθιώτιδας Αμβρόσιος, ο Κασσανδρείας Ειρηναίος κι άλλοι, συνεργάζονταν με τους κατακτητές και καλούσαν το λαό να πειθαρχήσει σ' αυτούς, διακρινόμενοι ταυτόχρονα και για τα αντιΕΑΜικά και αντικομμουνιστικά κηρύγματά τους.

Υπήρξαν, όμως, και λίγες λαμπρές εξαιρέσεις ανάμεσα στους 80 και πλέον Μητροπολίτες της Εκκλησίας της Ελλάδος. Εκτός από τον Ηλείας Αντώνιο και ο Μητροπολίτης Κοζάνης και Σερβίων Ιωακείμ οργανώθηκε στο ΕΑΜ και εξελέγη εθνοσύμβουλος. Αλλά και άλλοι, όπως οι Μητροπολίτες Σάμου και Ικαρίας Ειρηναίος, Χίου Ιωακείμ Στρουμπής, Χαλκίδας Γρηγόριος, Αττικής Ιάκωβος, Βόλου Ιωακείμ, Δρυινουπόλεως και Κονίτσης Δημήτριος, Λάρισας και Ελασσόνας Καλλίνικος, καθώς και ο επίσκοπος Μήθυμνας Διονύσιος, βοήθησαν με πολλούς και διάφορους τρόπους τον αγώνα του ΕΑΜ.

Στις 25 Μαρτίου του 1944, ο Μητροπολίτης Ηλείας Αντώνιος δημοσίευσε στην εφημερίδα "ΠΑΤΡΙΣ" Πύργου ένα κείμενο που αναφερόταν στην Επέτειο του 1821, ωστόσο το νόημα ήταν επαναστατικό. Αναφερόταν στην ανάγκη να ακούσουν οι Έλληνες την εγερτήρια κραυγή του Ρήγα Φεραίου που εμψύχωσε του προγονούς μας το 1821.

Από την προηγούμενη ημέρα, έφυγε κρυφά από τον Πύργο για την Αρχαία Ολυμπία, σε συνεννόηση με το ΕΑΜ και τάχθηκε στο πλευρό των ανταρτών του ΕΛΑΣ. Ανήμερα της Εθνικής Επετείου, ευλόγησε τα όπλα των αγωνιστών του νέου '21 και παρακολούθησε παρέλαση τμήματος του 12ου Συνάγματος του ΕΛΑΣ.

Το ΕΑΜ τον εξέλεξε εθνοσύμβουλο, μέλος της αντιπροσωπείας της Πελοποννήσου που πήρε μέρος στις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης των Κορυσχάδων τον Μάϊο του 1944.

Στις 30 Απριλίου 1944, η Νομαρχιακή Επιτροπή Μεσσηνίας χαιρέτισε την ανακήρυξη του Μητροπολίτη Αντωνίου σε Αρχηγό του ΕΑΜ Πελοποννήσου. Η απόφαση στο πρωτότυπό της βρίσκεται στο ιστορικό αρχείο του ΚΚΕ.

Παραθέτω την απόφαση:

«Ψήφισμα

Η Νομαρχιακή Συνδιάσκεψη Μεσσηνίας που πραγματοποιείται σήμερα στις 30-4-44 με τη συμμετοχή αντιπροσώπων απ' όλες τις Τομεακές Επιτροπές του Ε.Α.Μ. της Επαρχίας Καλαμάτας, διαπιστώνει από την ανάλυση της πολιτικοστρατιωτικής κατάστασης πως τα σημαντικώτερα γεγονότα των δύο τελευταίων μηνών σε εσωτερική και Μωραΐτικη κλίμακα είναι:

1) Η ίδρυση της Π.Ε.Ε.Α. 2) Η συγκρότηση Εθνικού Συμβουλίου και 3) H ανάληψη της αρχηγίας του Ε.Α.Μ. στο Μωριά από τον Σεβασμιώτατον Μητρο-πολίτην Ηλείας κ. Αντώνιον, πιστεύει δε απόλυτα πως τα γεγονότα αυτά θα συντελέσουν αναντίρρητα στην καλύτερη εξέλιξη των αγώνων που κάνει τα τρία χρόνια του Ε.Α.Μ. για την απελευθέρωση και τη λαοκρατία και στη συντομότερη ολοκλήρωση των πόθων και των επιδιώξεων του Έθνους και του Λαού με βάση την Εθνική Ενότητα.

Με την ζωηρότερη επομένως συγκίνηση η συνδιάσκεψη χαιρετίζει όλα τα μέλη της Π.Ε.Ε.Α., όλους τους Εθνικούς Συμβούλους και τον Αρχηγό του Ε.Α.Μ. Πελοποννήσου και δηλώνει ότι κάτω από την καθοδήγηση και τις εντολές των πιο πάνω καθοδηγητικών οργάνων όλα τα μέλη της οργάνωσης του Ε.Α.Μ. στην Επαρχία Καλαμάτας θα εξαντλήσουν σε όλους τους τομείς όλη τη θέρμη και τον πατριωτισμό για την αγωνιζόμενη Ελλάδα και θα θυσιάσουν αν απαιτηθή - πιστά στον όρκο τους - ακόμα και τη ζωή τους για να οδηγηθούν οι αγώνες στην οριστική και τελική επιτυχία τους και θα πολεμήσουν ιδιαίτερα στο ανελέητο και αδιάκοπο κτύπημα κατακτητή και Εθνοπροδοτών.

Το ψήφισμα εγκρίνεται ομόφωνα απ' όλα τα παριστάμενα μέλη της συνδιάσκεψης και αποφασίζεται να σταλεί στην Έδρα της Π.Ε.Ε.Α., του Εθνικού Συμβουλίου και του Αρχηγού του Ε.Α.Μ. Πελοποννήσου με την φροντίδα της Γραμματείας της Ν.Ε.Μ.

Απόφαση της Νομαρχιακής συνδιάσκεψης Μεσσηνίας.

Αντίγραφον από τα πρακτικά».

Μετά την Συμφωνία της Βάρκιζας, η Ιερά Σύνοδος τον καθαίρεσε από Μητροπολίτη Ηλείας και του αφαίρεσε κάθε πόρο ζωής αξιοποιώντας για τη δίωξή του έναν από τους τελευταίους νόμους των κατοχικών κυβερνήσεων για τους «αγνώστου διαμονής αρχιερείς» (Ν. 1527, ΦΕΚ αρ. 138,10.7.44) με τις οποίες οι κυβερνήσεις των «Κουίσλινγκ» εξομοίωναν τους μητροπολίτες, οι οποίοι προτίμησαν να ενταχθούν στην Εθνική Αντίσταση κατά του κατακτητή, με ιεράρχες που εγκατέλειψαν το ποίμνιό τους (Σιδηροκάστρου Βασίλειος, Φθιώτιδος Αμβρόσιος κ.ά.) και προτίμησαν να περάσουν τις «δύσκολες ημέρες» στη σιγουριά της Αθήνας.

Το "έγκλημα" του ήταν η συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση. Εγκαταστάθηκε στο Αιγάλεω, κοντά στην οικογένεια του όπου λειτουργούσε μέχρι το θάνατό του, το 1963.

Το 1958 του απονεμήθηκε ο τίτλος του Μητροπολίτη τέως Ηλείας.

Το μισαλόδοξο μετεμφυλιακό κράτος δεν του επέτρεψε να επιστέψει στην Ηλεία, που τόσο αγάπησε και συνδέθηκε με τον φιλόπονο λαό της που ποίμανε επί 23 χρόνια.

Το 1963 το Δημοτικό Συμβούλιο Αιγάλεω μετονόμασε την οδό Θεμιστοκλέους όπου βρισκόταν το σπίτι που διέμενε σε οδό Μητροπολίτη Ηλείας Αντωνίου.

Το όνομα του Αντωνίου δόθηκε επίσης σε δρόμους, στην Πάτρα, τον Πύργο και την Αμαλιάδα.

Στη Σύρο επίσης έχει φιλοτεχνηθεί και τοποθετηθεί στο προαύλιο του Μητροπολιτικού Ναού Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, στην προτομή του, με το επίγραμμα: "Αντώνιος Ν. Πολίτης, Μητροπολίτης Ηλείας (1890-1963), Στον αγωνιστή ιεράρχη της Εθνικής Αντίστασης, Με ευγνωμοσύνη και τιμή, Ο γενέθλιος Δήμος του"

Τον Νοέμβριο του 2000 πραγματοποιήθηκε από την Εκκλησία της Ελλάδος η μετά θάνατον αναγνώριση και ηθική αποκατάσταση του Μητροπολίτη Ηλείας Αντώνιου, του Μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ και κληρικών που αγωνίστηκαν κατά την Εθνική Αντίσταση ως μέλη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.

Εκδόθηκε μάλιστα και ειδικός αφιερωματικός τόμος. Εκκρεμεί ακόμη έως σήμερα η αποκατάσταση του αντιστασιακού Μητροπολίτη Χίου Ιωακείμ Στρουμπή που είχε απομακρυνθεί από τη Μητρόπολή του λόγω της αντιστασιακής του δράσης, όπως και οι Ιωακείμ και Αντώνιος

Στην κεντρική πλατεία του Πύργου ανάμεσα στις μορφές του Μνημείου της Εθνικής Αντίστασης, διακρίνεται η μορφή του σεπτού ιεράρχη και εθνεγέρτη της Αντίστασης Μητροπολίτη Αντωνίου Πολίτη.

Ο λαός της Ηλείας δεν ξέχασε ποτέ τον αντάρτη δεσπότη του.