Πάνος Τότσικας, Αρχιτέκτων-ερευνητής

Στο κείμενο αυτό περιλαμβάνονται εκτεταμένα αποσπάσματα από Υπόμνημα που κατέθεσα στον Υπουργό Πολιτισμού (αρ. πρωτ. 3241/3.6.2009)

Σήμερα, 10 χρόνια μετά, τίθενται ξανά μια σειρά ζητήματα που αφορούν την αρχαία αλλά και την νεώτερη ιστορία της περιοχής όπου βρίσκεται σήμερα η Ηλιούπολη και κυρίως το ζήτημα της ανάδειξης και της προστασίας μιας σειράς χώρων με ιδιαίτερο αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον.

Στη περιοχή του λόφου πάνω από τον Προφήτη Ηλία και στη περιοχή του Αγίου Νικολάου, είναι δεδομένο ότι υπάρχουν ίχνη ζωής και πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι την τουρκοκρατία (χωριό Καράς) και την δημιουργία της Ηλιούπολης (1925)

Οι μέχρι τώρα δημοτικές αρχές δεν έδειξαν κανένα ουσιαστικό ενδιαφέρον για την προστασία και την ανάδειξη των προαναφερόμενων περιοχών.

Η σημερινή δημοτική καλείται να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων…
……………………………

Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές έρευνες, στην δυτική πλευρά του Υμηττού υπάρχουν ίχνη ανθρώπινης ζωής, τουλάχιστον από τις αρχές της 3ης χιλιετίας προ Χριστού. Στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται ο Δήμος Ηλιούπολης και η οποία μέχρι το 1925 ονομάζονταν «Καράς», θεωρείται βέβαιη η ύπαρξη ενός ανοιχτού-ανοχύρωτου οικισμού, από την Μυκηναϊκή-Υστεροελλαδική Περίοδο (1600-1050 π.Χ.)

Ευρήματα στην περιοχή του Προφήτη Ηλία.

Από τον F. H. Stubbings («Annual of the British School of Athens», 1947) πληροφορούμαστε ότι στο μουσείο Ashmolean της Οξφόρδης βρίσκονταν δύο αγγεία μυκηναϊκής κεραμικής (Υστεροελλαδικής Περιόδου ΙΙΙ) από τον «Καρά», επί της δυτικής πλευράς του Υμηττού, που προέρχονται πιθανώς από έναν τάφο,

Εξάλλου, από τον R. Hope Simpson («A Gazeheer and Atlas of Mycenaean Sites») πληροφορούμαστε ότι βρέθηκαν «αγγεία, πιθανώς από ένα τάφο κοντά στον «Καρά» στις δυτικές πλαγιές του Υμηττού πλησίον της περιοχής του Προφήτη Ηλία και σε ένα σπήλαιο στους πρόποδες του Υμηττού. Οι δύο περιοχές είναι προφανώς συνεχόμενες και τα ευρήματα πιθανώς αντιπροσωπεύουν όχι περισσότερους από ένα οικισμό».

Ευρήματα εποχής Χρεμωνίδειου Πόλεμου.

Κατά τη διάρκεια του Χρεμωνιδείου Πόλεμου (266-263 π.Χ.), είναι βέβαιο ότι στρατιώτες του Πτολεμαίου Β’ της Αιγύπτου (ο οποίος είχε συμμαχήσει με τους Αθηναίους ενάντια στους Μακεδόνες που πολιορκούσαν την Αθήνα), έφτασαν μέχρι τη σημερινή Ηλιούπολη.

Αυτό συνάγεται από ένα πλήθος ευρημάτων μεταξύ των οποίων και αργυρά και χάλκινα νομίσματα του Πτολεμαίου Β’, βέλη, βλήματα σφενδονών, αμφορείς καθώς και μια επιτύμβια στήλη (πιθανώς Πέρση μισθοφόρου) όπου αναγράφεται το όνομα «ΑΡΤΑΣΤΙΣ». Η ακριβής στρατοπέδευση των στρατιωτών του Πτολεμαίου δεν είναι εξακριβωμένη.

Όπως ωστόσο αναφέρει ο James R. McCredie («Fortified Military Camps in Attica», 1966): «τυχαία ευρήματα από νομίσματα, αιχμές από βέλη, βλήματα από σφενδόνες και κεραμικά στο προάστιο της Αθήνας Ηλιούπολη, οδήγησαν την αρχαιολόγο Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, στη ταύτιση αυτής της περιοχής ως τοποθεσία μιας στρατιωτικής εγκατάστασης.

Τα ευρήματα υπήρξαν μεταξύ 1941 και 1943 στο Δεύτερο Τομέα της Ηλιούπολης, στους χαμηλούς πρόποδες του Υμηττού, μια περιοχή που παλαιότερα αποκαλούσαν «Καρά» (και έτσι αναφέρεται στο «Karten von Attica»). Τα περισσότερα από αυτά προέρχονται ειδικά από την περιοχή γύρω από την οδό Νεύτωνος, στο προάστιο αυτό». (σελ. 46)

Αιτήσεις προς το Υπουργείο Πολιτισμού, Μάρτιος 2000, 2006.

Με την υπ’ αριθμ. 1908 /27.3.2000 αίτησή μου προς την αρμόδια Β’ Εφορεία Αρχαιοτήτων (Αττικής), επεσήμανα μεταξύ άλλων: «Τα τελευταία χρόνια στο τμήμα του ορεινού όγκου του Υμηττού που εφάπτεται του Δήμου Ηλιούπολης, έχουν σημειωθεί μια σειρά καταστροφικές πυρκαγιές […] οι οποίες ωστόσο συνέβαλαν στο να αποκαλυφθούν κάποια ευρήματα τα οποία πιστεύω ότι αξίζει να διερευνηθούν από την υπηρεσία σας.

Συγκεκριμένα, κοντά στο ξωκλήσι «Προφήτης Ηλίας», πάνω από τον υφιστάμενο δασικό δρόμο Καρέα-Ηλιούπολης-Αργυρούπολης, υπάρχουν λαξευμένοι βράχοι, αρχαία λατομεία, σπήλαιο με ίχνη ανθρώπινης παρουσίας από τους Κλασσικούς ή Ελληνιστικούς Χρόνους και πιθανώς είσοδος αρχαίου ορυχείου.

H περιοχή στην οποία αναφέρομαι, οριοθετείται στο Τοπογραφικό Διάγραμμα της Γ.Υ.Σ. που σας επισυνάπτω σε κλίμακα 1:5000, μεταξύ των ισοϋψών +300 μ και +400 μ.

Επίσης σας επισυνάπτω φωτογραφίες της συγκεκριμένης περιοχής των λαξευμένων βράχων, των λατομείων κλπ, καθώς και δημοσιεύματα από τοπικό έντυπο της Ηλιούπολης, όπου προτείνω τη διαμόρφωση ενός «χώρου για την μνήμη και την φύση», στην περιοχή αυτή του Υμηττού, πάνω από την Ηλιούπολη […]

Κατόπιν των ανωτέρω, παρακαλώ την υπηρεσία σας να προβείτε σε όλες τις ενδεδειγμένες ενέργειες για την προστασία των προαναφερόμενων αρχαιολογικών χώρων και για την ανάδειξη της μνημειακής σημασίας τους. Επίσης ζητώ να μου απαντήσετε αν συμφωνείτε να ενταχθεί στον προγραμματισμό και τον σχεδιασμό του Υπουργείου σας η πρότασή που καταθέτω για την διαμόρφωση ενός «χώρου για την μνήμη και την φύση» στην περιοχή αυτή».

Εξάλλου, με την υπ’ αριθμ. 2021/30.3.2000 αίτησή μου επίσης προς την Β’ Εφορεία Αρχαιοτήτων (Αττικής), ζητούσα: «να προχωρήσει σε όλες ενδεδειγμένες ενέργειες για την προστασία και την ανάδειξη της αρχαιολογικής σημασίας της περιοχής του Δήμου Ηλιούπολης που περικλείεται από τις Λεωφόρους Κοτζιά και Ηρώς Κωνσταντοπούλου, καθώς και τις οδούς Θεοτόκη και Καρύστου, όπου έχουν βρεθεί κατά το παρελθόν αρχαιολογικά ευρήματα των κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων».

Επίσης στην αίτησή μου ανέφερα ότι: «όπως προκύπτει από προσωπική μου έρευνα, στην περιοχή αυτή έχουν ανευρεθεί ίχνη παρουσίας στρατιωτών του Πτολεμαίου Β’, κατά την διάρκεια του Χρεμωνίδειου Πολέμου, το 266-262 π.Χ.».

Απάντηση της Β’ Εφορείας Αρχαιοτήτων 2007, 2009.

Τον Δεκέμβριο του 2000 δημοσιεύτηκε στο έγκυρο περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες» αναλυτικό κείμενό μου με τίτλο «Αναζητώντας τα ίχνη των Πτολεμαίων στην Ηλιούπολη» και το 2005 εκδόθηκε το βιβλίο μου «Εδώ, κάποτε… Συμβολή στην ιστορία της Ηλιούπολης (εκδόσεις ΚΨΜ), όπου έχουν συγκεντρωθεί και δημοσιοποιούνται, για πρώτη φορά, όλα τα στοιχεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος που είναι διαθέσιμα για την περιοχή της Ηλιούπολης / Καρά, προερχόμενα από την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία και την προσωπική μου έρευνα.

Η απάντησή ωστόσο της Β’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, άργησε να έρθει, για πολλούς και διαφόρους λόγους. Προηγήθηκαν δύο ακόμη αιτήσεις μου (αρ. πρωτ. 2151/14.3.2006 και 7998/30.10.2006), όπου ζητούσα να μου γνωστοποιηθούν εγγράφως «οι ενέργειες που προέβη η υπηρεσία σας για την προστασία των αναφερόμενων στις αιτήσεις μου αρχαιολογικών χώρων στην περιοχή του Δήμου Ηλιούπολης και στο όρος Υμηττός», καθώς και η επισύναψη του βιβλίου μου «Εδώ, κάποτε… Συμβολή στην ιστορία της Ηλιούπολης».

Όσον αφορά την πρώτη αίτησή μου (αρ. πρωτ. 1908/27.3.2000), όπως αναφέρεται στην απάντηση που μου έστειλε η Β’ Εφορεία Αρχαιοτήτων (αρ. πρωτ. 7998/13.2.2007) «μετά την από κοινού αυτοψία μας σε αρχαίο λατομείο στην περιοχή αυτή, η Υπηρεσία μας προτίθεται να προβεί στην τεκμηρίωση και την καταγραφή επί τοπογραφικού διαγράμματος των ορατών αρχαιοτήτων της ευρύτερης περιοχής.

Στην συνέχεια, για την αποτελεσματικότερη προστασία των αρχαίων, με βάση πάντα τα δεδομένα της έρευνας, θα κινηθεί η διαδικασία της κήρυξης ενός αρχαιολογικού χώρου, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν.3028/2002 περί προστασίας των αρχαιοτήτων και της εν γένει Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ο σχεδιασμός ενός «χώρου για την μνήμη και την φύση», εκφεύγει των αρμοδιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού».

Όσον αφορά την δεύτερη αίτησή μου (αρ. πρωτ. 2021/30.3.2000), η απάντηση της Β’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων (αρ. πρωτ. 7998/13.2.2007) αναφέρει ότι: «η περιοχή του Αγ. Νικολάου που περικλείεται από τις λεωφόρους Κοτζιά και Ηρώς Κωνσταντοπούλου και τις οδούς Θεοτόκη και Καρύστου εντάσσεται σε περιοχή της Ηλιούπολης που υπόκειται σε αρχαιολογικό έλεγχο».

Το σωστό βέβαια είναι, ότι η περιοχή αυτή εντάχθηκε σε αρχαιολογικό έλεγχο, μετά την υπόδειξη που έγινε στην Β’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, από την αίτησή μου την 30/3/2000. Αυτό που έχει εν τέλει σημασία είναι, ότι έστω και καθυστερημένα η παρέμβασή μου είχε κάποιο αποτέλεσμα…

Εν τέλει, τον Ιανουάριο του 2009 και κατόπιν των όσων αναφέρονται συνοπτικά παραπάνω, η αρμόδια Β’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, στα πλαίσια της τροποποίησης του ισχύοντος από το 1978 Π.Δ. περί προστασίας του Υμηττού, πρότεινε την κήρυξη αρχαιολογικού χώρου στην περιοχή του αρχαίου λατομείου «Β-ΒΑ του Προφήτη Ηλία Δήμου Ηλιούπολης, 550μ Ν-Ν.Α πέρατος Λεωφόρου Σοφοκλή Βενιζέλου».

Η οριοθέτηση του χώρου περιορίζεται περίπου στα σημεία που υποδείχθησαν από το σχεδιάγραμμα που συνοδεύει την 1908/27.3.2000 αίτησή μου, ενώ στην αναφερόμενη βιβλιογραφία δεν περιλαμβάνεται το βιβλίο μου «Εδώ, κάποτε… Συμβολή στην ιστορία της Ηλιούπολης», εκδόσεις ΚΨΜ, 2005…».
………………………………………………………

*Σημείωση: Περισσότερα στοιχεία για την ιστορία της Ηλιούπολης μπορεί να αναζητήσει κανείς στα βιβλία μου «Εδώ κάποτε…Συμβολή στην στορία της Ηλιούπολης», εκδόσεις ΚΨΜ, 2005, και «Κοινωνικοί Αγώνες στην Ηλιούπολη» (2013), που υπάρχουν στην βιβλιοθήκη του Δήμου Ηλιουπολης και του Μουσείου Εθνικής Αντίστασης.