Ο Θεόδωρος Κάστανος, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπαιδευτικούς της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Ως παιδαγωγός, αποτέλεσε έναν από τους θεμέλιους λίθους της πνευματικής και πολιτιστικής ζωής της Αλεξανδρούπολης. 

Ο Θεόδωρος Κάστανος γεννήθηκε την 1η Δεκεμβρίου το 1886, σύμφωνα με το βιογραφικό που επισυνάφτηκε στη διδακτορική του διατριβή.

Ωστόσο η κόρη του, Πόπη Κάστανου-Μινάρδου, σε συνέδριο στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έκανε γνωστό πως ο πατέρας της Θεόδωρος Κάστανος, γεννήθηκε την 1η Δεκεμβρίου το 1888, στο Βροντάδο της Χίου.

Ο πατέρας του ήταν ναυτικός, και αυτός μεγάλωσε με τη γιαγιά του Καλλιόπη αλλά και με ένα μακρινό του συγγενή τον Ιωάννη Γλύκα, που έγινε κηδεμόνας και μετέπειτα διδάσκαλος του.

Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε στο Σχολείο του Αγίου Γεωργίου και κατόπιν στο Ελληνικό Σχολείο της Παναγίας της Μούτσαινας, όπου δίδασκε ο Ιωάννης Γλύκας και τέλος φοίτησε στο Γυμνάσιο της Χίου. Το 1904 πέρασε τις απολυτήριες εξετάσεις. Το 1912 κατατάχτηκε εθελοντικά στον Ελληνικό στρατό και πολέμησε κατά των Τούρκων στους Βαλκανικούς πολέμους.

Κατηγορήθηκε ως νέος Σωκράτης, κυνηγήθηκε ανελέητα από το κατεστημένο, όπως είχαν κατηγορηθεί και οι Γληνός, Παπανούτσος κ.α.

Οι διωγμοί, η παραγνώριση του έργου του, οι συκοφαντίες, έβλαψαν την υγεία του και αποδιοργάνωσαν τις αντιστάσεις του.

Σπουδές & Εργασία

Στα είκοσι του χρόνια, το 1908, διορίσθηκε ως δάσκαλος στο Βίκι Χίου, όπου και εργάστηκε κάτω από δύσκολες συνθήκες. Το 1913, η κοινότητα του Βροντάδο, συγκινημένη από την εργασία του νεαρού δασκάλου, του έδωσε υποτροφία από το Πρώιο Κληροδότημα και έτσι τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους βρίσκεται στο Πανεπιστήμιο της Ιένας στη Γερμανία για σπουδές Παιδαγωγικών και Φιλοσοφίας, όπου καλλιεργήθηκε η ιδέα της 'Νέας Αγωγής' και του 'Νέου Σχολείου'.

Από το 1915-1918 σπούδασε επίσης Παιδαγωγικά, Φιλοσοφία και Πειραματική Ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.

Το 1920, επιστρέφει στην Ελλάδα, ως διδάκτωρ της Φιλοσοφίας και την ίδια χρονιά διορίζεται ως καθηγητής των Παιδαγωγικών και Διευθυντής Σπουδών στο Διδασκαλείο Θηλέων Θεσσαλονίκης.

Για όλη του την προσφορά, το 1926, αμείφθηκε με μια μετάθεση στο Διδασκαλείο της Καστοριάς και το 1927, με τη μεταφορά του Διδασκαλείου στο Καρπενήσι παίρνει μετάθεση κι αυτός, όπου συνεχίζει να το διευθύνει. Το 1929 μετατίθεται στη Φλώρινα, όπου διορίζεται Υποδιευθυντής.

Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια

Το 1921 διορίζεται ο πρώτος άντρας Διευθυντής στην ιστορία των Αρχιγένειων Εκπαιδευτηρίων στους Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης, όπου μαζί με τον Αδαμάντιο Ταμβακίδη, Γυμνασιάρχη τότε των 40 Εκκλησιών, παραδίδουν παιδαγωγικά μαθήματα στους δασκάλους της Εκπαιδευτικής περιφέρειας Τυρολόης – Σηλυβρίας, στοχεύοντας στην αναδιοργάνωση των Εκπαιδευτηρίων.

Τον Οκτώβριο ωστόσο του επόμενου χρόνου, η διαταγή του Ελληνικού Στρατηγείου για την άμεση εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον Ελληνικό Πληθυσμό τον έκαναν την τραγική φιγούρα που θα μετέφερε τα Αρχιγένεια μακρυά από την Ιστορική τους θέση.

Αφού έδωσε εσπευσμένα εσπευσμένα πιστοποιητικά σπουδών στις δευτεροετείς φοιτήτριες του διδασκαλείου, μετέφερε το Ίδρυμα, αρχικά στην Παλιά Ορεστιάδα (Καραγάτς), όπου συγχωνεύτηκε με το Ζάππειον Ανώτερον Παρθεναγωγείον Αδριανουπόλεως.

Εκεί δίδαξε για έντεκα περίπου μήνες, και όταν με την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης, το Κάραγατς παραχωρήθηκε στους Τούρκους, με δικές του ενέργειες, μετέφερε τα εκπαιδευτήρια στην Αλεξανδρούπολη.

Στην Αλεξανδρούπολη ξεκίνησε πάλι με ζήλο την οργάνωση του νέου Ιδρύματος και με πολλή υπομονή και επιμονή ίδρυσε το Διδασκαλείο, από το οποίο το 1934 προέκυψε η Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρουπόλεως, του οποίου υπήρξε ο πρώτος Διευθυντής.

Διδασκαλείο

Οι πρώτες σπουδάστριες προέρχονταν κατά 50% από τις σπουδάστριες του Αρχιγένειου Διδασκαλείου. Με πολύ κόπο και προσπάθεια, έπεισε τις ξεριζωμένες κοπέλες, που είχαν καταφύγει με τις οικογένειές τους σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο νέο Διδασκαλείο της νέας πόλης.

Οι υπόλοιπες σπουδάστριες προέρχονταν από γειτονικές πόλεις. Υπήρξε μόνο ένας σπουδαστής στην αρχή. Με αγώνα και κρατικές υποτροφίες, έπεισε τις νέες να εγγραφούν στο νεοσύστατο Διδασκαλείο.

Οικοτροφείο

Η ίδρυση οικοτροφείου ήταν αναγκαία. Πάλεψε ώστε να παραχωρηθεί από το Στρατό, το γνωστό στους παλιότερους «ξύλινο» οικοδόμημα της Λεωφόρου Βασ.Γεωργίου, για να στεγάσει το Διδασκαλείο και το Οικοτροφείο. Το Οικοτροφείο αργότερα μεταφέρθηκε στο Πασαλίκι. Στη συνέχεια συνέβαλε στην αποπεράτωση του κτηρίου της Παιδαγωγικής Ακαδημίας.

Βιβλία
Τα δύο βιβλία, που έγραψε ο Θ.Κάστανος είναι, 'Το Σχολείο Εργασίας' και 'Η Απολογία του Σχολείου Εργασίας'.

Το Σχολείο Εργασίας

Το πρώτο του σύγγραμμα, «Το Σχολείο Εργασίας στη θεωρία και στην πράξη», γράφτηκε στο Καρπενήσι και εκδόθηκε τον Απρίλη του 1929, στη Θεσσαλονίκη.

Το Μάρτιο του 1930,και ενώ βρισκόταν στη Φλώρινα, προέβη στη δεύτερη έκδοση, αφού μέσα σε λίγο διάστημα εξαντλήθηκε.

Στο βιβλίο αυτό, ο συγγραφέας, αναζητά τρόπους διάρθρωσης σχολικών χώρων και προβάλλει νέες μορφωτικές αξίες στην Ελληνική Εκπαίδευση. Μεταξύ των δύο εκδόσεων δεν παρατηρούνται αισθητές διαφορές.

Ο μεγάλος οραματιστής χαρακτηριστικά έλεγε: «Αγαπήσατε το παιδί, κατεβείτε κοντά του, βάλτε το χέρι σας στην καρδιά του. Αφουγκρασθείτε τον πόνο του και τη χαρά του».

Αλλά και… «Σκοπός του σχολείου δεν είναι – δεν πρέπει να είναι – το σοφό παιδί, αλλά το ευτυχισμένο παιδί. Κι αυτό το παιδί μόνο μέσα σε ένα δραστικό κι όχι σκυθρωπό σχολείο μπορεί να ολοκληρωθεί. Η αξία του ανθρώπου δε βρίσκεται στις γνώσεις, αλλά στην ισχυρή βούληση, στην ολοκληρωμένη προσωπικότητα, στην πνευματική καλλιέργεια, στη δημιουργία πλούσιας συναισθηματικής, ζωής, στη μέθεξή τους στην κοινωνική ζωή… Οι ψυχές του δασκάλου και του παιδιού βρίσκονται πέρα και πάνω από τη μέθοδο.  Όταν αυτές επικοινωνούν, βρίσκουν τη μέθοδο. Διαφορετικά κι ολόκληρο το γνωστικό ουρανό να κατεβάζει ο δάσκαλος, είναι καταδικασμένος σε αποτυχία. Άλλωστε, για τον καλλιτέχνη δάσκαλο ισχύουν οι νόμοι της τέχνης, της δημιουργίας, της φυσικότητας, της εσωτερικής διάθεσης. Αυτοί είναι που του ανοίγουν το δρόμο…»

Στο περιοδικό «Σχολείο Εργασίας» δημοσίευσε το Νοέμβρη του 1930 το ποίημα του Ινδού ποιητή Ραμπιτρανάτ Ταγγόρε που ο ίδιος παράφρασε:

ΔΥΣΤΥΧΙΣΜΕΝΟ ΠΑΙΔΙ

Δυστυχισμένο παιδάκι! που σε ντύσαν
μεταξωτά ρουχαλάκια κι ολόχρυσα στολίδια
στ’ απαλά σου χεράκια και στο κρινόλευκο λαιμό!

Χάνεις την όμορφη χαρά του παιγνιδιού, γιατί
σου μποδίζουν κάθε σου περπάτημα και κίνηση
τα μετάξια και τα στολίδια που σφίγγουν το λαιμό και το κορμάκι σου!

Φοβάσαι φτωχό παιδάκι να μη σχισθούν και
λερωθούν από τη σκόνη και κρατιέσαι γι’ αυτό
απόμερα απ’ τη ζωή, σαν κούκλα δεμένη με σφιχτές αλυσίδες

Φτωχή μητέρα! Απ’ τη σκλαβιά της πολυτέλειας
και της ματαιοδοξίας πόσο φαρμακώνεις το σπλάχνο σου!
όταν το μποδίζεις να βουτηχτεί μέσα στην ιερή
σκόνη της γης, κι όταν του παίρνεις το δικαίωμα
να μπει πλέρια μέσα στο πανηγύρι της όμορφης παιδικής ζωής!!

Η Απολογία του Σχολείου Εργασίας

Για το πότε γράφτηκε και το πότε εκδόθηκε, δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες. Είναι γνωστό όμως ότι τον Ιανουάριο του 1996 επανεκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη από τις εκδόσεις ΚΩΔΙΚΑΣ και αριθμεί 86 σελίδες.

Στην Απολογία αναφέρεται στη διδασκαλία στην ανώτατη βαθμίδα. Σκοπός του Σχολείου δεν πρέπει να είναι το 'σοφό παιδί' αλλά το 'ευτυχισμένο παιδί'.

Δεν είναι η γνώση ο κυριώτερος σκοπός του σχολείου εργασίας αλλά η δράση, η ενέργεια.

Δράση και ενέργεια πνευματική και σωματική, όχι πάνω σε σύμβολα, τύπους ή ακόμα και παραστάσεις πραγμάτων, φαινομένων και σχέσεων αλλά πάνω στη ζωή με τα άφθονα προβλήματά της.

Το σχολείο Εργασίας δε σπρώχνει το παιδί πάνω σε κομματιασμένες ενότητες που έχουν κύριο χαρακτηριστικό τη νέκρα, όπως νεκρά είναι τα μέρη κάθε οργανισμού όταν βρίσκωνται μακριά του και μάλιστα με εξωτερικές αυθαίρετες επεμβάσεις, πολλές φορές παρά τη διάθεση του παιδιού, παρά αφήνει τα παιδιά μόνα τους να αντικρύσουν τα φυσικά πράγματα και κάθε άλλη κοινωνική σχέση και να καταπιαστούν με τη λύση τους.

Φυσικά το σχολείο εργασίας δε μπορεί να δεσμευθεί από αναλυτικά και ωρολόγια προγράμματα.

Εδώ το αναλυτικό πρόγραμμα προσαρμόζεται στο παιδί - όχι το παιδί στο πρόγραμμα.

(ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ)

Θάνατος

Στις 12 Φεβρουαρίου 1932, ο Θεόδωρος Κάστανος άφησε την τελευταία του πνοή στη Φλώρινα, όπου και κηδεύτηκε.

Η κοινωνία της Φλώρινας τον έκλαιγε για πολλές εβδομάδες.

Ο τοπικός τύπος του αφιέρωσε εγκωμιαστικές σελίδες. Οι σπουδαστές του Διδασκαλείου απείχαν από τα μαθήματα τους για μια εβδομάδα και φόρεσαν πένθιμη κορδέλα στο πέτο τους για σαράντα μέρες.

Οι μαθητές του Δημοτικού έγραφαν εκθέσεις, γεμάτες ειλικρίνεια και οδύνη.

Δάσκαλοι, καθηγητές, απλοί πολίτες ένιωθαν την αδικία να φουντώνει μέσα τους.

πηγή: https://el.wikipedia.org