Την δεκαετία ’40 –‘50 η χώρα μας βρέθηκε στην δίνη της ξένης κατοχής, της πείνας, της καταστροφής του οικιστικού και φυσικού περιβάλλοντος και κυρίως γνώρισε την φρίκη των ατομικών και των μαζικών δολοφονιών σημαντικού τμήματος του πληθυσμού στις πόλεις, τα χωριά και την ύπαιθρο, από τους Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους κατακτητές και τους έλληνες συνεργάτες τους.
του Πάνου Τότσικα.
Ωστόσο, μέσα σε αυτές τις συνθήκες, ξεπήδησε και αναπτύχθηκε ένα πρωτοφανές κίνημα αντίστασης από ένα μεγάλο μέρος του Ελληνικού λαού, ο οποίος, με συνεχείς και κλιμακούμενες κινητοποιήσεις σε πόλεις και χωριά, κατάφερε να ανακόψει τα σχέδια των ξένων κατακτητών και των ντόπιων συνεργατών τους.
Κυρίαρχο ρόλο στη οργάνωση της αντίστασης του λαού, έπαιξαν οι κοινωνικές δυνάμεις που συσπειρώθηκαν γύρω από το ΕΑΜ, την ΕΠΟΝ και τον ΕΛΑΣ.
Η Ηλιούπολη, μια μικρή τότε Κοινότητα, με λιγότερους από 4.000 κατοίκους, βρέθηκε μέσα σ΄αυτή την δίνη της ξένης κατοχής, δημιουργώντας μια σειρά οργανώσεων Κοινωνικής Αλληλεγγύης και στηρίζοντας τις αντιστασιακές οργανώσεις.
Οι οργανώσεις Κοινωνικής Αλληλεγγύης στην Ηλιούπολη
Όπως αναφέρει ο Θανάσης Λώλας, από την δεκαετία του ’30 η «Εργατική Βοήθεια» δρούσε νόμιμα σχεδόν και βοηθούσε τις οικογένειες των φυλακισμένων , των εξορίστων κλπ.
Με την έναρξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου, τον Οκτώβρη του 1940, όπως αναφέρει η Γαβριέλλα Χαμογεωργάκη, « ο παπα – Αντώνης ο Μπουγατσάς φτιάχνει τον Σύλλογο «Η Ταβιθά» για να βοηθήσει τους αγώνες των στρατευμένων. Οι κυρίες στην Ηλιούπολη όπως παντού πλέκουν κάλτσες για τους φαντάρους….». Στην συνέχεια, «…κι όταν οι Γερμανοί μας κήρυξαν τον πόλεμο, τον Απρίλη του 1941… άρχισαν να σπανίζουν τα τρόφιμα…
Η πείνα, το φοβερό στοιχειό, άρχισε όλο πιο έντονα να σπαράζει με τα νύχια τα θύματά της… Από τα πρώτα θύματα ο φουκαράς ο Νίκος ο Μπόγιας, που ήταν το παρατσούκλι του. Ασπριτζής ήταν. Μα τώρα ποιος να κάνει επισκευές και ασπρίσματα …Πάει, σχόλασε απ΄τους πρώτους…»
«…Και ήρθε εκείνος ο φοβερός χειμώνας του ’41…στην Ηλιούπολη λειτούργησε το πρώτο συσσίτιο στα Κανάρια, στο σπίτι της Μαρίας της Αποστολάτου…».
Στην συνέχεια , «στο νηπιαγωγείο που είχε παραχωρηθεί στο ΠΙΚΠΑ από το «Σωματείο Κυριών και Δεσποινίδων –Η Πρόοδος», στην οδό Σκουφά στα Κανάρια, , λειτούργησε συσσίτιο όπου έτρωγαν εκατοντάδες παιδιά. Ακόμη, στην Χαραυγή και στην Αγία Μαρίνα, είχαν φτιάξει δυο άλλους σταθμούς που πήγαιναν τα νήπια μόνο για να φάνε».
Όπως αναφέρει η Γαβριέλλα Χαμογεωργάκη, «…εκτός από το Νηπιαγωγείο του ΠΙΚΠΑ, είχε και ο Ερυθρός Σταυρός ένα Παράρτημα στη Ηλιούπολη. Στεγαζόταν στο κτίριο του Πρωτοπαππά… Εκεί μοίραζαν γάλα για τα μωρά και κάποιες βιταμίνες… Ακόμα, είχαμε φτιάξει τα εξωσχολικά συσσίτια για τα παιδιά που δεν πήγαιναν σχολείο…
Έγινε στην Ηλιούπολη κι ένα παράρτημα της Ε.Ο.Χ.Α (Εθνική Οργάνωση Χριστιανικής Αλληλεγγύης) «που βοηθούσε τον χειμαζόμενο λαό με κάποια ισχνά επιδόματα». Στο παράρτημα ΕΟΧΑ της Ενορίας Αγίας Μαρίνας, εργάστηκε και η νεαρή τότε Ζωή Πετροπούλου.
Σύμφωνα με την Ζωή Πετροπούλου, στην Ηλιούπολη λειτούργησαν τα πρώτα χρόνια της κατοχής δυο κλιμάκια της «Εθνικής Αλληλεγγύης» που είχε ιδρυθεί για να βοηθά τους φυλακισμένους.
Στο πρώτο συμμετείχαν νέοι και στο δεύτερο, γυναίκες και άντρες της περιοχής Αγίου Κωνσταντίνου κυρίως. Με την βοήθεια της Αρχιεπισκοπής, μαγείρευαν φαγητό σε κάποια ταβέρνα στα Κανάρια και το μοιράζανε.
Μεταξύ άλλων είχαν δημιουργήσει το «Κυριακάτικο Πιάτο των παιδιών», για να καλύψουν το κενό, επειδή τα σχολεία που έδιναν το συσσίτιο στα παιδιά δεν λειτουργούσαν την Κυριακή. Ακόμη, κάνανε κάτι άλλο: κάποιες κυρίες στο σπίτι της κυρίας Βοτσαλή, ζεσταίνανε καζάνια νερό και λούζανε τα παιδιά για να τα απαλλάξουν από την ψώρα και τις ψείρες…
Οι αντιστασιακές οργανώσεις στην Ηλιούπολη
Κατά την διάρκεια της Γερμανικής κατοχής συγκροτήθηκαν και λειτούργησαν στην Ηλιούπολη οργανώσεις του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ, με μεγάλη συμμετοχή ανδρών, γυναικών και νέων.
O Νίκος Γιαταγαντζής, γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης Ηλιούπολης, με το ψευδώνυμο «Μαύρος», πιάστηκε από τους Γερμανούς ναζί και τους έλληνες συνεργάτες τους κατά την διάρκεια μπλόκου στην Ηλιούπολη, στις αρχές Αυγούστου του 1944. Χτυπήθηκε άγρια, βασανίστηκε και θανατώθηκε στον Άγιο Νικόλαο, στη σημερινή Λεωφόρο Κοτζιά.
Η οργάνωση του ΕΑΜ ήταν πολυπληθής, και από τους πρώτους που συμμετείχαν ήταν ο φυματιολόγος γιατρός Σπύρος Μπαλλός, που εργάζονταν στο Νοσοκομείο «Σωτηρία» και παρείχε πολλαπλή βοήθεια στους Ηλιουπολίτες.
Σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της υποχώρησης του ΕΛΑΣ από την Αθήνα, τον Δεκέμβρη του 1944. Από τον Σεπτέμβριο του 1944, γραμματέας του ΕΑΜ Ηλιούπολης ήταν ο Γιώργος Τομαδόπουλος από τη Δάφνη, ο οποίος εκτελέστηκε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου.
Στην οργάνωση της ΕΠΟΝ, στην οποία συμμετείχαν οι περισσότεροι έφηβοι της Ηλιούπολης, γραμματέας αναδείχθηκε η Ζωή Πετροπούλου, το «χωνί της Ηλιούπολης», η οποία συνελήφθη τον Μάρτιο του 1948 και παρέμεινε σε στρατόπεδα «πειθαρχημένης διαβίωσης», στην Χίο, την Μακρόνησο και το Τρίκερι, μέχρι το 1952.
Στον Λόχο του ΕΛΑΣ Ηλιούπολης, ο οποίος αρχικά ονομάζονταν «Φρουραρχείο» (από το κτίσμα που στεγάζονταν ο Λόχος, στην περιοχή της Κάτω Ηλιούπολης), συμμετείχαν αρχικά καμιά δεκαριά νέα παιδιά από το Χασάνι (Ελληνικό) και την Κάτω Ηλιούπολη, που πήραν μέρος σε πολλές μάχες στην ευρύτερη περιοχή (Καισαριανή, Βύρωνας, Νέος Κόσμος , «Μεταγωγών», «Μακρυγιάννη» κ.ά.
Με την αποχώρηση των Γερμανών, η δύναμη του ΕΛΑΣ Ηλιούπολης ξεπερνούσε τα 50 άτομα. Στον λόχο συμμετείχε και ο Διαμαντής Μαυροδόγλου, που τότε είχε αναγκαστικά μετακομίσει με την οικογένειά του από το Χασάνι στην Ηλιούπολη.
Ο Διαμαντής Μαυροδόγλου στοχοποιήθηκε μετά τον Δεκέμβρη του ’44 από παρακρατικούς, και δυο φορές γλύτωσε παρά τρίχα την ζωή του. Από το 1946 μέχρι το 1952 παρέμεινε κρατούμενος αρχικά στις φυλακές της Αίγινας και στην συνέχεια στα Γιούρα.
Ηλιουπολίτες- θύματα των Γερμανών , Άγγλων και Ελλήνων συνεργατών τους
Κώστας Καγιάσης, επιθεωρητής του Ερυθρού Σταυρού και Παναγιώτης Απέργης. Εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς στρατιώτες, στην περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου, κατά την διάρκεια μπλόκου στις αρχές Οκτωβρίου 1944.
Γεράσιμος Δαμουλιάνος, τσαγκάρης. Αναφέρεται ως ο πρώτος κομμουνιστής της Ηλιούπολης. Εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 28 Απριλίου 1944 στην Καισαριανή.
Γιώργος Αρμπιλιάς και Δημήτρης Κορσίνης, από την Αγία Μαρίνα. Σκοτώθηκαν σε μάχες το 1944.
Θεώνη Βάϊλα, 17 ετών, και Νίκος Λουρωτός, καθηγητής Γαλλικής γλώσσας 27 χρονών. Δολοφονήθηκαν στις 3 Δεκέμβρη του ’44 στην Πλατεία Συντάγματος από Άγγλους στρατιώτες και έλληνες παρακρατικούς.
Αντώνης Βενέτης. μέλος του ΕΛΑΣ-Ηλιούπολης, σκοτώθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1944 στην μάχη στο «Μεταγωγών».
Λάκης Κέκερης χάθηκε στο πρώτο αντάρτικο
Έφη Γεωργοπούλου. Δολοφονήθηκε στις 6 Δεκέμβρη του ’44 στην Πύλη Αδριανού, κατά την μάχη στο «Μεταγωγών».
Γιάννης Τσαγκαράκης, συμμετείχε στην ΚΟΒ της περιοχής Αγ. Κωνσταντίνου. Καταδικάστηκε σε θάνατο μετά τον Δεκέμβρη του ’44, γλύτωσε την εκτέλεση.
Μήτσος Σταυρόπουλος, αντιστασιακός, κομμουνιστής, εξόριστος επί Μεταξά στην Ανάφη. Καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο και εκτελέστηκε το 1948.
Παναγιώτης Κερασιώτης, αγωνιστής του ΕΛΑΣ. Πήρε μέρος στο δεύτερο αντάρτικο, όπου ξεψύχησε βαριά τραυματισμένος.
Kώστας Δεμίρης. Συμμετείχε στην διάρκεια της Γερμανικής κατοχής στα αντάρτικα τμήματα του ΕΛΑΣ στην ορεινή Κορινθία. Καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη και πέθανε φυματικός στο Νοσοκομείο «Σωτηρία» το 1950, σε ηλικία 30 ετών.
Νεκροί αγωνιστές που συμμετείχαν στον ΕΛΑΣ Ηλιούπολης
Μπάμπης Μανωλιτσάκης, από την Άνω Δάφνη , επικεφαλής του λόχου ΕΛΑΣ Ηλιούπολης, με το ψευδώνυμο «Άρης». Αυτοκτόνησε το 1944 κατά τη διάρκεια μάχης στο Νέο Κόσμο.
Δημήτρης Κομνηνός, από τον Υμηττό. Διαδέχτηκε τον Μπάμπη Μανωλιτσάκη ως επικεφαλής του λόχου ΕΛΑΣ Ηλιούπολης. Τραυματίστηκε σε μάχη στο Φάληρο, τον Δεκέμβρη του 1944 και μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο του ΕΛΑΣ στον Υμηττό. Συνελήφθη μετά την υποχώρηση του ΕΛΑΣ και βασανίστηκε άγρια. Καταδικάστηκε σε θάνατο με ανυπόστατες κατηγορίες και εκτελέστηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1948 σε ηλικία 24 ετών.
*Κείμενο αρχικής ομιλίας στην εκδήλωση «Η Ηλιούπολη της κατοχής και της Αντίστασης», 27.5.2013.
Tα στοιχεία προέρχονται από μαρτυρίες της Γαβριέλλας Χαμογεωργάκη, της Ζωής Πετροπούλου-Κριτζιλάκη, του Διαμαντή Μαυροδόγλου και της Υβόννης Δεμίρη.
Το μεγαλύτερο μέρος τους περιλαμβάνεται στο βιβλίο μου «Κοινωνικοί Αγώνες στην Ηλιούπολη», 2013
